Μεγάλη και ισχυρή αρχαία πόλη της Ανατολικής Κρήτης 1χλμ. Βορείως του Βάϊ. Ιδρύθηκε κατά τους προϊστορικούς χρόνους και πιστεύεται πως πήρε το όνομα της από το Φοίνικα ή τον Κουρήτη Ίτανο. Η πρώτη ιστορική μαρτυρία της Ιτάνου υπάρχει στον Ηρόδοτο. Ήταν λέει πατρίδα του ψαρά της πορφύρας Κορώβιου που όταν έπεσε ανομβρία στη Θήρα οδήγησε τους Θηραίους στη Λιβύη, όπου ίδρυσαν την Κυρήνη (631 π.χ.) Η Ίτανος κατά τους ιστορικούς χρόνους, ήταν αυτόνομη και για μεγάλα διαστήματα εξουσίαζε τη Δραγμό, την Αμπελο και το Γράμμιο, τα νησιά Διονυσάδες, Ελάσα και Κουφονήσι (Λεύκη) και το ιερό του Δικταίου Διός, πηγή μεγάλων εσόδων.
Η περίφημη \”Διαιτησία των Μαγνήτων\” γραμμένη σε πέτρινη πλάκα που είναι εντοιχισμένη στη πρόσοψη του καθολικού της Μονής Τοπλού δικαιώνει τους Ιτάνιους σε ότι αφορά την διεκδίκηση της Λεύκης από τους Ιεραπύτνιους. Η Ίτανος ήταν μεγάλο λιμάνι διαμετακομιστικού εμπορίου ιδίως προς την Ανατολή. Άκμασε δε κατά τους κλασικούς χρόνους, όπως φαίνεται από τα οικοδομήματα, τους ναούς (Ασκληπιού, Τύχης, Αθηνάς κ.α) και τα αργυρά νομίσματα της, πραγματικά κομψοτεχνήματα. Σπουδαίες είναι επίσης και οι επιγραφές που βρέθηκαν στην Ίτανο.
Κατά τους Ελληνιστικούς ιδίως χρόνους η Ίτανος είχε εμπλακεί σε προστριβές με τις γειτονικές πόλεις Πραισό και Ιεράπυτνα και με τη βοήθεια των Πτολεμαίων της Αιγύπτου κατάφερε να τις αντιμετωπίσει χωρίς να εξαρτηθεί πολιτικά. Στα Ρωμαϊκά χρόνια η Ίτανος κρατά εξέχουσα θέση, συμμετέχει στο κοινό των Κρητών, και κόβει δικά της νομίσματα. Η πόλη άκμασε μέχρι τα πρώτα Βυζαντινά χρόνια όπως φαίνεται από τα ερείπια των μεγάλων και πλούσιων εκκλησιών της και σύμφωνα με ενδείξεις εκατοικείτο και την εποχή της Ενετοκρατίας . Την Ίτανο εντόπισε πρώτος ο αρχαιολόγος Halbherr. Έρευνες έκαναν επίσης οι Bursian και Demarge και η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, ενώ σήμερα τις έρευνες συνεχίζει το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών. Βρέθηκαν πολλές επιγραφές, νομίσματα, αγγεία, χρυσά σκουλαρίκια κ.α. Κατά μια ιστορική παράδοση οι κάτοικοι της Ιτάνου διώχτηκαν τον 17ο αιώνα από τη πόλη τους και ίδρυσαν την Σίτανο.
Σήμερα υπάρχουν μεμονωμένα νεώτερα σπίτια μέσα στον αρχαιολογικό χώρο, που κατοικούνται το καλοκαίρι. Η περιδιάβαση στην αρχαία Ίτανο με τις σπουδαίες διαχρονικές αρχαιότητες, τις ακροπόλεις, τα ερείπια των Μινωικών κ.α. κτηρίων, των ναών τις επιγραφές και το μαγευτικό φυσικό περιβάλλον είναι μια ανεπανάληπτη εμπειρία.
itanos.gr