Λίγα μέτρα από τον Κεραμεικό, στην καρδιά της πάλαι ποτέ εβραϊκής συνοικίας των Αθηνών, έγιναν τα αποκαλυπτήρια μνημείου για τους 328 Ελληνες “Δικαίους των Εθνών”, όσους δηλαδή Έλληνες – μη Εβραίους – με αυταπάρνηση έκρυψαν, φυγάδευσαν και έσωσαν Εβραίους συμπολίτες τους κατά το Γ΄ Ράιχ,.
Τα αποκαλυπτήρια του μνημείου έγιναν απο τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Προκόπη Παυλόπουλο με την ευκαιρία της επετείου απο το “Ολοκαύτωμα”.
Στο μνημείο που έχει την μορφή βιβλίου, υπάρχουν και τα ονόματα 8 κατοίκων απο το Καστέλι Κισάμου, που βοήθησαν κατά την Γερμανική κατοχή μια οικογένεια Εβραίων να σωθεί από τα χέρια των Γερμανών.
Η άγνωστη ιστορία τους
Στις 21 Ιανουαρίου 1999, η Yad Vashem αναγνώρισε την οικογένεια Στυλιανού και Δαμασκηνής Ξηρουχάκη, τα παιδιά τους, ο Αντώνης, ο Στρατής, Μαρίκα, ο Μανώλης, αλλά και στους Μανώλη και Αθηνά Παϊτάκη, ως Δίκαιους μεταξύ των εθνών.
Ο Στυλιανός και Δαμασκηνή Ξηρουχάκη έζησαν στο Καστέλι Κισάμου και είχαν πέντε παιδιά – (1919) Μαρίκα (1910), Αθήνα (1912), Αντώνης (1917), Στρατής και ο Μανώλης (1922). Όταν ο Salvator Avram έφερε την οικογένειά του – τη γυναίκα, Carolla (το γένος Bensousan)τον γιο του Μωυσή, την Γιολάντα (1934) την διαβητική γιαγιά, Esther Avram, την Allegra Avramκαι την αδελφή της Carolla, στο Καστέλι τον Απρίλιο του 1941, νοίκιασε ένα επιπλωμένο σπίτι και προσπάθησε να εντοπίσει ένα εξέχοντα κάτοικο της περιοχής ο οποίος θα μπορούσε να τον βοηθήσει στα σχέδιά του, να τον μεταφέρει μαζί με την οικογένεια του στην Αίγυπτο.
Ο άνθρωπος που βρήκε ήταν ο Στυλιανός Ξηρουχάκης, ένας επιχειρηματίας με καλές διασυνδέσεις στο νησί. Στις 20 του Μάη 1941, η πρώτη μέρα της Μάχης της Κρήτης, ο Salvator Avram πλησίασε τον Ξηρουχάκη και τον παρακάλεσε να κρύψει την οικογένεια του. Ο Στυλιανός δέχτηκε αμέσως να τους βοηθήσει.
Στην αρχή τους πήγε στην Τύλιφο και σε διάφορα χωριά των Μεσογειών, στους πρόποδες του βουνού. Η μεταφορά ήταν με τα πόδια ή με τα μουλάρια ή γαϊδούρια και οι συνθήκες δύσκολες. Το φαγητό ήταν λιγοστό, είχαν λίγο γάλα και σαλιγκάρια για φαγητό. Όταν η οικογένεια επέστρεψε στο Καστέλλι την 1η Ιουνίου, 1941 η Μάχη του κάμπου είχε τελειώσει. Τον Αύγουστο του 1941, οι Γερμανοί είχαν μια υποψία ότι η οικογένεια που φιλοξενεί ο Στυλιανός Ξηρουχάκης ήταν εβραϊκής καταγωγής και ρωτούσαν συνέχεια γι αυτούς.
Αυτό ήταν το σημάδι για να βρει ο Ξηρουχάκης έναν τρόπο να φύγουν από το νησί. Ο Στυλιανός βρήκε έναν ψαρά που προθυμοποιήθηκε να τους μεταφέρει στην Πελοπόννησο, από όπου κατάφεραν να διαφύγουν στην Αθήνα. Βρήκαν καταφύγιο στην Αθηνά, στου Μανώλη και της Αθηνάς Παϊτάκη, ως το 1944, στην Καλλιθέα.
Το 1996, Γιολάντα επέστρεψε στον τόπο της διάσωσης της οικογένειάς της και συναντήθηκε με τον Στρατή Ξηρουχάκη και τα αδέλφια του.