Τα φυσικά οικοσυστήματα της Κρήτης παρέχουν πλήθος ωφελειών για την υγεία και την ευημερία των κατοίκων του νησιού. Ανάμεσα στις κύριες παροχές αυτών των οικοσυστημάτων περιλαμβάνονται η διαθεσιμότητα γης για την καλλιέργεια και παραγωγή προϊόντων (οπωροκηπευτικών, ελαιολάδου, κρασιού κ.ά.), η προστασία του εδάφους από τη διάβρωση και η παροχή καθαρού νερού, η ανακύκλωση θρεπτικών συστατικών του εδάφους και ο αγροτουρισμός. Όλα αυτά τα οφέλη-παροχές συνοπτικά χαρακτηρίζονται ως «υπηρεσίες των οικοσυστημάτων».
Το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Προστατευόμενων Περιοχών NATURA 2000 είναι το βασικό νομικό και θεσμικό εργαλείο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την προστασία της βιοποικιλότητας. Στην Ελλάδα περιλαμβάνει 419 περιοχές και στην Κρήτη αντιπροσωπεύεται από 53 περιοχές που καλύπτουν το 31,8% της έκτασης του νησιού. Το Δίκτυο NATURA 2000 δεν απαγορεύει καμία οικονομική δραστηριότητα, αλλά θέτει περιορισμούς (π.χ. συλλογή φυτών όπως η μαλοτήρα για εμπορικούς σκοπούς χωρίς τη σχετική άδεια) ώστε να διασφαλιστεί η προστασία των τοπικών οικοσυστημάτων, τα οποία με τη σειρά τους συνεισφέρουν στη βιώσιμη ανάπτυξη της Κρήτης.
Όσον αφορά τις παροχές των αγροτικών οικοσυστημάτων, αυτές βρίσκονται στην υπηρεσία του ανθρώπου, προωθούν την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη του νησιού και εξυπηρετούν την κοινωνία εδώ και χιλιάδες χρόνια. Στην Κρήτη, οι δεσμοί του ανθρώπου με τα αγροτικά οικοσυστήματα δημιουργήθηκαν όταν οι πρώτοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στο νησί πριν από περίπου 8.000 χρόνια και μαζί τους έφεραν εκτρεφόμενα ζώα και καλλιεργήσιμα φυτά, όπως οι χοίροι και τα δημητριακά αντίστοιχα. Μέχρι σήμερα αλλά και για πολλούς αιώνες, τρεις είναι οι βασικές καλλιέργειες της Κρήτης: τα σιτηρά, τα σταφύλια και η ελιά. Τις τελευταίες δεκαετίες η Κρήτη παράγει επίσης μία μεγάλη ποικιλία φρούτων και λαχανικών, γνωστά σε όλη την Ελλάδα για την εξαιρετική τους ποιότητα.
Πέρα από την οικονομία, πολλά πολιτιστικά οφέλη απορέουν από τα αγροτικά οικοσυστήματα της Κρήτης, όπως οι εκδηλώσεις οινογνωσίας και γευσιγνωσίας, τα ρακοκάζανα, οι τοπικές γιορτές κ.ά. Σε αυτές τις εκδηλώσεις, εκτός από το οικονομικό όφελος, ενδυναμώνονται οι τοπικοί κοινωνικοί δεσμοί και διαχέονται τα τοπικά ήθη και έθιμα στους επισκέπτες. Άλλα πολιτιστικά οφέλη αφορούν στην καλλιτεχνική έμπνευση. Η αγροτική ζωή της Κρήτης αποτελεί συχνό θέμα της κρητικής πεζογραφίας, ποίησης, μουσικής και ζωγραφικής.
Άλλο παράδειγμα πολιτιστικών υπηρεσιών που προσφέρουν τα αγροτικά οικοσυστήματα στην κρητική κοινωνία αφορά την ελιά. Λόγω της μακρόχρονης ιστορίας της καλλιέργειάς της, στο νησί συναντάει κανείς αρκετά «μνημειακά» ελαιόδεντρα. Αυτά τα ελαιόδεντρα – μνημεία που υπάρχουν διάσπαρτα σε όλη την Κρήτη, έχουν συνήθως μεγάλη ηλικία (κάποια μετρούν αρκετούς αιώνες ζωής) και είναι συχνά μυθολογικά, ιστορικά και θρησκευτικά σύμβολα.
Ένα άλλο πολύ σημαντικό στοιχείο των αγροτικών οικοσυστημάτων είναι η βιοποικιλότητά τους. Ως αγροτική βιοποικιλότητα ορίζουμε τα είδη πανίδας και χλωρίδας που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με την αγροτική παραγωγή και τα οποία στηρίζουν την ισορροπία των αγροτικών οικοσυστημάτων. Μέρος της αγροτικής ποικιλότητας είναι και τα αυτοφυή φυτά και τα μη οικόσιτα ζώα. Τέτοια είδη περιλαμβάνουν από μεγαλύτερα ζώα όπως τα αρπακτικά πουλιά, έως μικρά ασπόνδυλα (π.χ. μέλισσες) και μικροοργανισμούς που βρίσκονται στο έδαφος (π.χ. βακτήρια). Επίσης, καλλιεργούμενα και οικόσιτα είδη συμμετέχουν στη γεωργία (π.χ. το σταφύλι και οι τοπικές ποικιλίες του όπως το Κοτσιφάλι, το Μαντηλάρι και το Λιάτικο), στην κτηνοτροφία (π.χ. τα πρόβατα και οι τοπικές φυλές Αστερουσίων, Σφακίων και Ανωγείων), στην παραγωγή τροφής (και ζωοτροφής) και προϊόντων (π.χ. μαλλί, δέρμα, φαρμακευτικά σκευάσματα), καθώς και βιοκαυσίμων.
Η προσφορά της βιοποικιλότητας στα αγροτικά οικοσυστήματα είναι πολύτιμη. Συνεισφέρει μεταξύ άλλων στη σταθερότητα των αγροτικών οικοσυστημάτων, προσφέροντας φυσική προστασία από εχθρούς και ασθένειες των καλλιεργειών, στη διατήρηση της υγείας του εδάφους και του νερού, στη διατήρηση της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων και αρκετές φορές στην αύξηση της απόδοσης των καλλιεργειών.
Ως παράδειγμα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την προσφορά των μεσαίου μεγέθους αρπακτικών πουλιών του νησιού, όπως η γερακίνα ή λαγουδογέρακο (Buteo buteo). Πρόκειται για ένα από τα πιο κοινά είδη αρπακτικών στα αγροτικά οικοσυστήματα (όπως π.χ. στις καλλιέργειες ελιάς και αμπελιού) της Κρήτης. Ο λόγος που συναντάμε το λαγουδογέρακο πολύ συχνά σε αμπελώνες και ελαιώνες είναι γατί τρέφεται, παρά το όνομά του, κυρίως με ποντίκια. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι αρπακτικά σαν το λαγουδογέρακο είναι χρήσιμα στην προστασία των αγροτικών οικοσυστημάτων από φυσικούς εχθρούς.
Παρά τις προκλήσεις (π.χ. οικονομικές), είναι ξεκάθαρο, ότι οι παροχές των αγροτικών οικοσυστημάτων της Κρήτης είναι ανυπολόγιστης αξίας. Με την εφαρμογή των κατάλληλων διαχειριστικών πρακτικών, τα αγροτικά οικοσυστήματα της Κρήτης (ιδίως αυτά που είναι ενταγμένα στο Δίκτυο NATURA 2000) μπορούν να παρέχουν οφέλη που προωθούν την οικονομική ανάπτυξη, να προσφέρουν νέες ευκαιρίες για επενδύσεις και απασχόληση, αλλά και να βελτιώσουν το βιοτικό επίπεδο και την ποιότητα ζωής των τοπικών κοινωνιών. Συνεπώς, η προστασία και η διατήρησή τους αυξάνει το εύρος των ωφελειών που μπορούν να αποκομίσουν οι τοπικές κοινωνίες της Κρήτης στο μέλλον.
- Η Ελισάβετ Γεωργοπούλου είναι Βιολόγος PhD
Πανεπιστήμιο Κρήτης – Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης Κτήρια Λεωφ. Κνωσού Τ.Θ. 2208 71409 Ηράκλειο, Κρήτη
Ιστοσελίδα: http://www.nhmc.uoc.gr/el/museum/personnel/georgopoulou
Φωτογραφίες (Πηγή: Αρχείο Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης)
1) Παραδοσιακός αμπελώνας στο Βαθύ Κισσάμου (φωτογράφος: Σταύρος Ξηρουχάκης)
2) Nεότερες αναβαθμίδες χωρίς τοιχοιποιία με ελιές, Βαθύ Κισσάμου (φωτογράφος: Σταύρος Ξηρουχάκης)