22 Μαρτίου, 2017 | 19:24

«Θεωρώ την ποίηση ως μια πηγή αθωότητας γεμάτης από επαναστατικές δυνάμεις. Μ’ αυτήν αγωνίζομαι. Η ομορφιά κι’ η αθωότητα έχουν μεγάλη δύναμη, κι αν έχω λάθος θα το δείξει ο χρόνος». Με αυτά τα λόγια εξέφρασε ο Ελύτης τη δική του πρόσληψη για την ποίηση το 1962 [1]. Κι εμείς σήμερα, μνημονεύουμε τον  Οδυσσέα Ελύτη , «για να αφουγκραστούμε και να γευτούμε τη μυστική γεμάτη αλμύρα  επικοινωνία με τους ορίζοντες της ουτοπίας», για να μην ηττηθούν οι αισθήσεις μας από το γκρίζο που μας περιβάλει» [2] ,  αντιθέτως  να φανταστούμε , να ονειρευτούμε, να αναβαπτιστούμε στην ποιητική ευφορία, να ταξιδέψουμε στο χώρο και στο χρόνο.   

Είναι κοινά παραδεκτό ότι όταν πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα στα χρόνια του μεσοπολέμου, η ελληνική  ποιητική ατμόσφαιρα κυριαρχούνταν  από τους νεοσυμβολιστές, τον καρυωτακισμό[3], τον αναξιοποίητο ακόμη τότε καβαφικό λόγο. Όλα τα τεχνικά μέσα μιας διαφορετικής εκφραστικής βρίσκονταν υπό αναζήτηση. Το χαρτί ήταν σχεδόν «λευκό». [4] 

Ο Ελύτης, ο ποιητής  που «άνθησε και μεγάλωσε μές στις πέτρες»  αναζητώντας  το δικό του προσωπικό όνομα[5] και το δικό του στίγμα διαφοροποιήθηκε συνειδητά από την επιχειρηματική οικογένειά του  και αποστασιοποιήθηκε  ταυτοχρόνως από τη φιλοσοφία «του πρακτικού πνεύματος, της εμπορικής πίστης και του άκρατου ωφελιμισμού» , που θα αποκήρυσσε και στην πορεία του στο χώρο των γραμμάτων. [6]  Η διακοπή των σπουδών του, η άρνησή του να εργαστεί στην οικογενειακή βιομηχανία τον έφερε νωρίς  αντιμέτωπο με την οικογένεια, σηματοδότησε  την  ατομική του πορεία , και χάραξε  την προοπτική μιας ζωής φοιτητή, αδέσμευτης και απόμακρης από  «τη μεγάλη καταβόθρα της βιοπάλης»[7]. «Ήθελα ανέκαθεν να εξακολουθώ να ζω ως φοιτητής…»^[8], έλεγε ο ίδιος.

Ολιγαρκής και σταθερός στη λιτή  κατοικία του επέλεξε το δρόμο της ειρηνικής επανάστασης, κατά το πρότυπο του ανθρώπου που βιογράφησε αναδιφώντας στη ζωή και στη Μαγεία του Παπαδιαμάντη.  [9]

Στην ποιητική δημιουργία με τρόπο τολμηρό ερεύνησε την πνευματική κίνηση της ευρωπαϊκής διανόησης  , διάβασε  βιβλία που έρχονταν  από τη δύση και αναζήτησε  να μορφοποιήσει τη δική του πνευματική ταυτότητα.  Οι σπουδές στην Αθήνα, τα  ταξίδια στην Ευρώπη, η απόδρασή του στο Παρίσι  κάθε φορά που αισθανόταν να αναπνέει τον αρρωστημένο αέρα της ελληνικής πρωτεύουσας , τόσο κατά το τέλος του εμφυλίου όσο και κατά την περίοδο της δικτατορίας[10],   του έδωσαν  την ευκαιρία να προσεγγίσει τις πνευματικές αναζητήσεις της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας και να συνδεθεί με τον  υπερρεαλισμό.

 «Ο Ελύτης δεν προσχωρεί στο υπερρεαλισμό , αλλά συναντάται μαζί του από ένστικτο, γι’ αυτό άλλωστε  κράτησε την ανεξαρτησία του» ^[11]    υιοθετώντας ταυτοχρόνως το ρόλο  του «συνηγόρου της ακραίας νεωτερικότητας» σε πολλές  περιπτώσεις στα ελληνικά γράμματα.

Στο δικό του ποιητικό έργο ακολούθησε  τους  άγραφους κανόνες του ελεύθερου στίχου, εφάρμοσε  γλωσσικά τεχνήματα [12] , επιχείρησε  καινοτομίες  και εγχειρήματα, που συχνά δεν επαναλάμβανε  καν  [13]  εκφράζοντας την «έμφυτη ανάγκη του για μορφική πληρότητα». [14]   Είναι αλήθεια ότι η αναζητητική γραφή του πρώτου Ελύτη, με την αξιοθαύμαστη επινοητικότητά του, έχει προσφέρει στην νεοελληνική γραμματεία  τα πιο απροσδόκητα αποτελέσματα. ^[15]

Διέθετε εκλεκτισμό ιδιοσυγκρασιακό, καθώς το ποιητικό του ένστικτο του επέτρεπε να αποστασιοποιείται από κάθε λογής δογματικές μονομέρειες.^[16] Άλλωστε με τα κείμενά του ο Ελύτης άσκησε κριτική στην  άθλια πραγματικότητα της  ζωής , ενώ  την ποίησή του μπορούμε να τη δούμε ως πρόταση μιας άλλης δυνατότητας. ^[17] Στις  πιο καίριες περιόδους ο  ποιητής έφερε ένα πνεύμα υγείας και αισιοδοξίας . [18]

Στην καρδιά της κατοχής, το 1943, κυκλοφορεί ο  Ήλιος ο πρώτος  (μαζί με τις παραλλαγές του πάνω σε μιαν αχτίδα με εξώφυλλο ζωγραφισμένο από το Γιάννη Τσαρούχη) [19]  , έργο διαφορετικής νοοτροπίας, γραμμμένο σε δύσκολους καιρούς, που δίδασκε μια στάση ζωής  αντίθετη με το πνεύμα της υποταγής  και της κατάθλιψης που επικρατούσε, αντίθετο σε μια συνθήκη απεχθή, την οποία και απέκρουε, πράγμα που εξηγεί την παρέμβαση της λογοκρισίας. «Ο ήλιος  εκδηλώνει μια πεισματική παθητική αντίσταση στις ζοφερές συνθήκες». [20] Απόρησε και ο ίδιος αργότερα με την τόλμη της επίκλησής ενός ουράνιου σώματος, που μάλιστα ήταν αδιάφορο για τους ανθρώπους  στα  μάτια των πολλών.[21]  Δεν ήταν όμως η μόνη φορά που θα τον επικαλούνταν.

Η φαινομενολογία της ελυτικής ποίησης άλλαξε ριζικά με την απελευθέρωση.  Ο κόσμος του προσαρμόστηκε  στις νέες συνθήκες ελευθερίας. [22]  Στο Άσμα Ηρωικό και πένθιμο  για το χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας το ηρωικό και το ελεγειακό λειτουργούν συμπληρωματικά, ώστε να αναδεικνύεται το αγγελικό φως και το πνευματικό στοιχείο, που δικαιώνει τη θυσία και καταργεί το θάνατο, κατά τη σολωμική εκδοχή του Κρητικού ή του Πόρφυρα. [23]  Έτσι κι αλλιώς το έργο αυτό στο μεγαλύτερό του μέρος παραμένει ύμνος στη ζωή, πράγμα που εξηγεί ίσως και τη διαχρονικότητα   του.

Λίγο πριν στις στρατιωτικές εμπειρίες του στην Κέρκυρα και όχι μόνο «συνάντησε» τον Κάλβο, που τον θεωρούσε  πρόδρομο της μοντέρνας ποίησης περιδιαβάζοντας στην λυρική «υπερπραγματικότητά του». [24]  Όπως και αν έχει το πράγμα, γι’ αυτόν ο αλβανικός  πόλεμος ήταν μία προέκταση στην ποιητική του εργασία, ένα βίωμα αλλά και μια  «εξέγερση εναντίον της μοίρας, χωρίς υπολογισμό, μές στα όλα», με «όμορφη αφροσύνη». [25]

Λίγο μετά τον πόλεμο η μορφοποίηση των ερεθισμάτων που δέχτηκε ο ποιητής από την περιήγηση και τη διαμονή του στην Ευρώπη , από τη μαθητεία του στη Σορβόνη και τις εμπειρίες του στα πνευματικά δρώμενα  της δύσης (Γαλλία, Αγγλία, Ελβετία,  Ισπανία και αλλού),   επηρέασαν  τις αναζητήσεις, τους προσανατολισμούς και τη γενικότερη μετέπειτα  πνευματική του παραγωγή.  

Έτσι προσλαμβάνεται, κυοφορείται και γεννιέται το   Άξιον εστί, πρώτη έκδοση  το 1959.   Γι’ αυτό ο  ποιητής  τιμάται με το κρατικό βραβείο ποίησης το 1960 και με το βραβείο νόμπελ λογοτεχνίας  το 1979.

Το «Άξιον εστί» έχει αναδειχθεί σε εμβληματικό εθνικό ποίημα, έστω και αν το πλήρες νόημά του  ακόμα μας διαφεύγει».[26]   Είναι το έργο που αγκαλιάζει ολόκληρη την Ελλάδα ση διαχρονία της. Που δένει το παρελθόν της με το παρόν και την προοπτική του μέλλοντός της. Που αποτυπώνει με τολμηρό πολυποίκιλο και ποιητικό  τρόπο τη ζωντανή και πάντοτε παρούσα αίσθησή της, την ενότητα του τόπου, της φύσης, της γλώσσας, του πνεύματος και της ψυχής της την ελληνική συνείδηση και τις πανελλήνιες αξίες. [27] Το κατ’ εξοχήν ελληνικό ποίημα, το λεπτομερές «ιδεόγραμμα της χώρας» [28], κατά τη φιλόλογο, σύντροφο της τελευταίας γόνιμης  δεκαπενταετίας της ζωής του Ιουλίτα Ηλιοπούλου.

Από τεχνική άποψη το ποιητικό έργο «συναιρεί και αρτιώνει πολλές από τις αρετές της 25ετούς έως τότε δημιουργικής πορείας του Ελύτη, φιλοδοξώντας παράλληλα να αποτυπώσει  σε μια σύνθεση ασυνήθιστης για τη νεωτερική ποίηση έκτασης και αρχιτεκτονικής τελειότητας την ατομική και εθνική αυτογνωσία». [29]Σήμερα το Άξιον εστί είναι από τα  πλέον πολυδιαβασμένα και πολυμεταφρασμένα ποιητικά έργα: κυκλοφορεί σε περισσότερες από 25 χώρες σε όλες τις ηπείρους, ενώ στην ελληνική συνείδηση δεν έπαψε ποτέ να λειτουργεί ανατροφοδοτώντας την με συνθήματα που αντικατοπτρίζουν  οράματα διαφορετικών γενεών και εποχών. [30]

Πρόκειται για μια εντελώς ανεπανάληπτη και ολοκληρωμένη ποιητική κατασκευή[31],   που έγινε με αξιοθαύμαστο τρόπο οικείο στους  απανταχού Έλληνες  χάρη στην εμπνευσμένη μελοποίηση του Μίκη Θεοδωράκη , η οποία συγκινούσε και τον ίδιο τον ποιητή. [32]

Κατά τη δεκαετία του 1970 βλέπουν το φως της δημοσιότητας νέες τολμηρές ποιητικές προσλήψεις  Φωτόδενδρο  Μονόγραμμα1972, Ήλιος ο ηλιάτορας 1971, Τα ρω του έρωτα 1972, ακολουθεί λίγο αργότερα η Μαρία Νεφέλη 1978, όπου ο ποιητής απεκδύεται την κοινότυπη σεμνότητα και ευαγγελίζεται την ιδιωτική ηθική της ηδονής. [33]

Μέσα σε αυτά η Μικρή πράσινη θάλασσα:   ερωτισμός , αισθησιασμός, πρόσωπα πλασματικά , αισθησιακά.  Ήταν η ευκαιρία να παρουσιάσει το πανόραμα των πεποιθήσεών του ,διαμορφωμένων από το Μάη του 68. Η μορφή του μικρού κοριτσιού , γεννημένη στον ελυτικό κόσμο πολλά χρόνια πριν, με την τόσο επίμονη παρουσία του ,  προκαλεί τη διέγερση των αισθήσεων  και συνάμα υπερβαίνει την εξουσία τους.^[34] Η ερωτική πράξη παρουσιάζεται ως συνουσία σωμάτων  αλλά και ένωση με την ηρακλείτεια σοφία, έτσι υποτάσσει στις επιταγές των αισθήσεων την ιστορία μετατρέποντάς την από ξερή χρονολογική απαρίθμηση γεγονότων σε ερωτικό βίωμα.^[35]

Σχετική  και πολύ προγενέστερη (από το 1938) η πρόσληψη της  Μαρίνας των βράχων[36], και των υακίνθων, ποιήματος   με πολύ μεγάλη απήχηση στο κοινό ^[37] , όπου συνδέονται ο έρωτας και το Αιγαίο. Οι μεταπτώσεις της ψυχικής διάθεσης  συμπορεύονται με τολμηρές εικόνες στο θαλασσινό σκηνικό, ενώ η πλοκή αναδεικνύει την εσωτερική περιπέτεια. Είναι η εποχή της επανάστασης της φαντασίας.

Ο Γιώργος  Θεοτοκάς  πρώτος χαρακτήρισε την ποίηση του Ελύτη «σαν μυστηριακό ξημέρωμα στο Αιγαίο». Από τότε ο ποιητής  διαβήκε πολλλές θάλασσες, αλλά δεν έπαψε να είναι κατ’ εξοχήν «ποιητής του Αιγαίου»^[38] , έστω και αν ο ίδιος  θεωρούσε περιοριστικό αυτό το προσωνύμιο.  «Un poete tourne  vers la mer», κατά το Βασίλη Αλεξάκη. [39] Προφανώς το καλοκαίρι με το φως, το Αιγαίο και η θάλασσα συνέχονται με την ορμή των πόθων , τον αισθησιασμό και τη λειτουργία της μνήμης.   Συχνή η θαλασσινή σκηνοθεσία της ποιητικής του έμπνευσης αντλεί από μνήμες παιδικές  ή μεταγενέστερες, διαρκώς ανανεούμενες, όπως αποδεικνύουν οι βιογραφικές καταγραφές. 

Κατά τη δεκαετία του 1980 η «Τρελή ροδιά»  εικονογραφεί σπαράγματα βιωμάτων ή αναπλάσεων^[40]  , ενώ οι ανθρωπομορφικές ιδιότητές της  ανασύρουν πιθανόν στον αναγνώστη το συνειρμό της παπαδιαμαντικής δρυός. ΄Ετσι όμως σκιαγραφείται η προσωπική κοσμοθεωρία του ποιητή για την αδιάσπαστη συνέχεια ανάμεσα στο φυσικό και στο ανθρώπινο. ^[41]  Ηλιοτροπισμός και αισθησιασμός  ^[42]  τον οδηγούν στο  Ημερολόγιο ενός αθέατου ήλιου (1985). Με αυτό πιθανόν ο Ελύτης γιόρτασε την 50ετία της δημιουργικής του παρουσίας στα ελληνικά γράμματα και όχι μόνο.  Υπερβατκό ημερολόγιο, που απαιτεί αναγνωστική αποκρυπτογράφηση. Και εδώ ο ποιητής παίζει με τον αριθμό 7, παίζει με φιγούρες και έννοιες της αρχαιοελληνικής μυθολογίας  της ομόλογης γραμματείας και με αθέατες πλευρές της ιστορίας και της φύσης, που σηματοδοτούν την ελληνικότητα. Ταυτοχρόνως διαμορφώνει  λεκτικά ιδεογράμματα, για να αναδείξει άλλες προσλήψεις των εννοιών της ιστορίας ή του θανάτου.

Συνολικά στο έργο του Ελύτη, που δεν έπαψε να εμπλουτίζεται κατά τις δεκαετίες 1980 , 1990 (ενδεικτικά αναφέρουμε : Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας (1982), Μικρός Ναυτίλος (1985), Τα ελεγεία της  Οξώπετρας (1991), Δυτικά της Λύπης (1995)),  βρίσκουμε διαχρονικά κοινά γνωρίσματα  : «οι ιδέες, τα μοτίβα, τα σύμβολα, τα διπλά νοηματικά πεδία, οι βασικές ποιητικές αρχές, το φιλοσοφικκό πλαίσιο είναι κοινό σε όλα του τα έργα. Ο Ελύτης αλλάζει φόρμα, τρόπους, δομή, αρχιτεκτονική, παραμένοντας τελικά ο ίδιος».[43] Ο ελυτικός  κόσμος αναδεικνύει την ιλαρή όψη της ζωής, κοιταγμένη από σκοπιά ανυπόκριτη. [44] 

Συχνά η λυρική σύλληψη αποδιώχνει τις περιγραφικές αφηγήσεις, το θέμα αντικαθίσταται από την απρόσωπη έννοια της ποίησης, διαπλέκονται το αφηρημένο και το  συγκεκριμένο, ο λόγος ρέει σαν προφορικός, συμβολοποιείται  ο αριθμός 7 και τα πολλαπλάσιά του[45], η φαντασία τροφοδοτεί τόσο ώστε τα ποιήματά του στην πρώτη περίοδο μάλιστα να θεωρηθούν από την  κριτική της εποχής «εν εγρηγόρσει όνειρα».[46]  Πράγματι ο ποιητής οπλίζεται με τη φαντασία και το όνειρο για να καταπολεμήσει την αδικία. [47]

Ταυτοχρόνως αρματωμένος με όλα τα όπλα της θρησκευτικής και ηρωικής λατρείας, ανασυνθέτει τον ελληνικό μύθο[48]  με φόντο την αιώνια αιθρία,  που συμπίπτει με τη ν αιθρία του εσωτερικού νοήματος.^[49]

Κι αυτά οδηγούσαν στην αυτοαποκάλυψη , μακριά  από τη σοβαροφάνεια των διανοουμένων[50]  : Όλη μου τη ζωή είχα σχέση με νέα  κορίτσια. Σ’ αυτά  πέραν των σεξουαλικών που με τραβούσαν, βρήκα πολύ μεγαλύτερη ανταπόκριση και κατανόηση από ό τι στους  επώνυμους κριτικούς» ^[51] .  Και συμπλήρωνε:   «Δεν εγεννήθηκα ν’ ανήκω  πουθενά», όπως λέω σε ένα ποίημα…Το έργο μου, για να πραγματοποηθεί , απαιτεί ανεξαρτησία κινήσεων. Μια ζωή ελεύθερη κοινωνικά και ερωτικά.»^[52] Έτσι πρότεινε  ο Ελύτης να ακολουθήσουμε την «ιδιωτική οδό» , την ελευθερία, την απελευθέρωση του «δικού μας  κόσμου, χωρίς φραγμούς ,αυθεντικά.»^[53]

Τέτοιου είδους  αποκαλυπτικές συνεντεύξεις αλλά και τα προσωπικά κείμενα του ποιητή  δίνουν το μίτο της διείσδυσης στην ποίησή του περισσότερο από τις μελέτες των ειδικών. ^[54] Άλλωστε γιατί πρέπει να διαβάζουμε ποίηση με τα ματογυάλια των ειδικών;  Καλύτερα ας ξεφυλλίσουμε  γραπτά των δημιουργών, όπως τα   Ανοιχτά Χαρτιά : το βιβλίο αυτό είναι πολύτιμο αποκαλύπτει την  αδιάκοπη,  επίπονη , βασανιστική αναζήτηση της ποιητικής αλήθειας, και επειδή αποτελεί  μιαν ουσιαστική , γνήσια και ειλικρινή αυτοβιογραφία.[55] Με αυτό ο ποιητής άνοιξε πραγματικά  τα χαρτιά του και μας αποκάλυψε τους δρόμους της ποιητικής  δημιουργίας και της ποιητικής  ιδέας , τους προβληματισμούς και τις αισθητικές , ιδεολογικές, αξιολογικές αναζητήσεις του.

Παράλληλα συνεικόνες της ποίησής του ονόμαζε ο Ελύτης τις εικαστικές αποτυπώσεις του, τα Κολλάζ, γιατί η ζωγραφική   του Οδυσσέα Ελύτη είναι μια οπτική επαλήθευση της  ποίησής του, ο δεύτερος όρος μιας εξίσωσης , όπου κυριαρχεί  η πλατωνική συγγυμνασία των αισθήσεων. [56]

Ο ποιητής των 8000 ελληνικών λέξεων (όταν ο Σεφέρης και ο Καβάφης θεωρείται ότι χρησιμοποιούν περίπου 3.500 λέξεις στην ποίησή τους[57]), των πολλών γλωσσών της τέχνης, της αισθητικής και της ανθρώπινης διαισθητικής επικοινωνίας δήλωνε απογοητευμένος κατά  τα τελευταία χρόνια της ζωής του : «βρίσκομαι σε διάσταση  με το πνευματικό κλίμα της εποχής τόσο στα δικά μας γράμματα όσο και στα ξένα : απομάκρυνση από τη φύση, εγκεφαλισμός, συμπλεγματικές καταστάσεις και εμπλοκή σε δόγματα…»[58]  Ο μόνος ίσως από τους μείζονες ποιητές μας που ευτύχησε να μακροημερεύσει και να δημιουργεί έως τις παραμονές του θανάτους του έφυγε το  1996 εν σιωπή φωτός εαρινού  ζητώντας αντίστοιχη χριστιανική σιωπή στην εκδημία του. [59]

Κι’ εμείς γιατί σήμερα μιλάμε για τον Ελύτη; « Το 2000 και μετά … έχει διαταραχθεί  η κλίμακα των αξιών . Είναι η εποχή που θα άρμοζε να χαρακτηρίσουμε με το στίχο του «ο πόλεμος ο μετά την ειρήνη», αφού ο πόλεμος έχει μεταφερθεί από τα πεδία των μαχών  στα πεδία των χρηματιστηρίων…» Σε αυτόν  το Άξιον Εστί  μας θυμίζει την πραγματική μας ταυτότητα. ^[60]

Προφανώς τώρα περισσότερο από ποτέ, «έχουμε ανάγκη τα μεγάλα πρότυπα σκέψης και ευαισθησίας, που καθόρισαν την πολιτιστική μας ταυτότητα. Έχουμε ανάγκη τον Ελύτη , γιατί αυτός ανέσυρε και πρόβαλε αξίες πνευματικές , που γέννησε ο ίδιος ο τόπος μας , η ιστορία μας ο πολιτισμός μας , η γλώσσα μας,  το φυσικό μας περιβάλλον,  για να τις εντάξει ως οικουμενικές  στην παγκόσμια οικουμενική κληρονομιά. Ο Οδ. Ελύτης  είναι η απάντησή μας στο σύμπλεγμα κατωτερότητας που μας επέβαλαν οι πολιτικοί», όπως εύστοχα προσδιόρισε ο συνθέτης Γιώργος  Κουρουπός.  [61]  Ταυτοχρόνως  πιστεύουμε ότι η ποίησή του αποτελεί «ασπίδα και καταλύτη για τη σημερινή δύσκολη γέννηση του καινούργιου κόσμου».[62]

Η ποίηση αρχίζει εκεί που την τελευταία λέξη δεν την έχει ο θάνατος , ο οποίος άλλωστε είναι η προϋπόθεση της ανάστασης . [63] Για όλα αυτά σήμερα σε μια χώρα καθημαγμένη δεν μπορούμε παρά να μνημονεύομε Διονύσιο Σολωμό, Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, αλλά και Οδυσσέα Ελύτη.

*Στέλλα Αλιγιζάκη – Φιλόλογος – Ιστορικός