Στις 3 Σεπτεμβρίου 1974, ο Ανδρέας Παπανδρέου ανήγγειλε την ίδρυση ενός νέου πολιτικού φορέα διαβάζοντας ένα κείμενο εξαιρετικής πολιτικής διακήρυξης.
Όλα ήσαν ταπεινά εκείνη την ημέρα. Μια αίθουσα, όχι η μεγαλύτερη, ενός κεντρικού ξενοδοχείου της Αθήνας. Δεν υπήρχε μέγα πλήθος και πάθος. Ούτε ο Αθηναϊκός Τύπος αντελήφθη κάτι τέτοιο. Δεν προσέδωσε στο γεγονός και στη διακήρυξη μια ξεχωριστή σημασία και αξία. Αρκετές εφημερίδες παραχώρησαν κάποιο μέρος της πρώτης σελίδας τους. Αλλά όχι τους κορυφαίους τίτλους. Ούτε συνέρρευσαν δεκάδες χιλιάδες πολίτες εκείνων των ημερών για να πολιορκήσουν την αίθουσα ή και το ίδιο το ξενοδοχείο, ή ακόμα και τους δρόμους προσπέλασης σ’ αυτό.
Ήταν ξεκάθαρο ότι ιδρυτής του νέου φορέα, του ΠΑΣΟΚ, ήταν ο Ανδρέας Παπανδρέου. Αυτός έθεσε την ιδεολογική και πολιτική ταυτότητα και σφραγίδα του. Και τα παρόντα πρόσωπα σε εκείνη τη μικρή αίθουσα συμπραταγωνιστές σε μια προσπάθεια που υπέστη πολλές δοκιμασίες.
Το κείμενο εκείνο, που διάβασε με τη γνώριμη, σταθερή και αποφασιστική φωνή του ο Ανδρέας Παπανδρέου, διατηρεί την ιστορικότητά του. Όχι, βέβαια για τη δωρική, απλή και συναικτική γλώσσα του. Για την οποία οφείλει πολλά σε έναν σπουδαίο φιλόλογο, που επεξεργάστηκε την τελική μορφή του. Η ιστορικότητά του αναδεικνύεται από το διαχρονικό περιεχόμενό του. Και για έναν επιπλέον λόγο. Αποτέλεσε τη δάδα και τη βίβλο για τη δημιουργία κινηματικών χαρακτηριστικών εκείνου του κόμματος, που τα διατήρησε για αρκετά χρόνια.
Το ΠΑΣΟΚ, έτσι το προσδιόρισε η διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη, θα ήταν ένα πατριωτικό κίνημα. Χωρίς κορώνες ενός έξαλλου εθνικισμού. Θα οικοδομείτο πάνω σε βαθειές δημοκρατικές ιδέες με έντονο κοινωνικό περιεχόμενο. Με ένα πλατύ κοινωνικό κράτος αλληλεγγύης.
Το καλοκαίρι του 1981, το ΠΑΣΟΚ συνέταξε και δημοσιοποίησε το «Συμβόλαιο με το Λαό» ως το κυβερνητικό πρόγραμμά του. Και συμπυκνωμένα ως «Αλλαγή», που περιελάμβανε μεταρρυθμίσεις σε όλους τους στρατηγικούς τομείς της δημόσιας ζωής.
Το «Συμβόλαιο με το Λαό» υλοποιήθηκε στο μεγαλύτερο μέρος του. Οι ελευθερίες και τα δικαιώματα του ανθρώπου επεκτάθηκαν και απέκτησαν βάθος. Ιδίως αυτά που έχουν έντονο κοινωνικό περιεχόμενο. Έστω και με παθογένειες. Το αστυνομικό κράτος, έστω και με τα απομεινάρια του, καταργήθηκε. Πολλοί δημοκρατικοί θεσμοί εμπλουτίστηκαν ή και καθιδρύθηκαν για πρώτη φορά. Έστω και εάν ορισμένοι από αυτούς δεν περπάτησαν σύμφωνα με τους καταστατικούς ορισμούς των. Πάντως, βέβαια, μετέτρεψαν χιλιάδες κατοίκους της χώρας μας σε ενεργούς πολίτες. Τα κόμματα και τα συνδικάτα στα χρόνια της ηγεμονίας του ΠΑΣΟΚ ήσαν μαζικά. Ακόμη και όταν αρκετοί πολίτες μεταμορφώθηκαν σε πελάτες.
Η τοπική αυτοδιοίκηση απέκτησε τα περισσότερα πολύτιμα συστατικά στοιχεία, που συναποτελούν το οικοδόμημα της τοπικής εξουσίας στις περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες. Είναι τώρα πια θεσμός δημοκρατίας. Εταίρος της κεντρικής δημοκρατικής εξουσίας. Και όχι αποκεντρωμένη υπηρεσία δημοσίας καθαριότητας και υγιεινής προστασία.
Επιτέλους επήλθε Εθνική Συμφιλίωση μετά από τρεις και πάνω δεκαετίες. Δεν έχουμε πια νικητές και νικημένους. Ούτε όψιμους, κατά φαντασία νικητές και ηττημένους.
Η ισχνή μεσαία τάξη ωρίμασε. Και κοινωνικά. Και οικονομικά. Και πολιτικά. Από μικρή ομάδα φοβισμένων μικροαστών κατέκτησε, στα χρόνια του ΠΑΣΟΚ, ηγεμονικές διαστάσεις, με εμπλουτισμένη ιδεολογία και αυξημένη αυτοπεποίθηση.
Οι παθογένειες στην Παιδεία, στην Υγεία, στην Πρόνοια και την Κοινωνική Ασφάλιση με τίποτα δεν μπορούν να ακυρώσουν ένα τιτάνιο μεταρρυθμιστικό έργο ανοικοδόμησης ενός σύγχρονου κοινωνικού κράτους.
Μεταφέρθηκε σημαντικός πλούτος από το Κέντρο στην περιφέρεια. Πολλές περιοχές της πατρίδας μας άλλαξαν πρόσωπο. Ή απέκτησαν για πρώτη φορά.
Και, άλλοτε με άνεση, και άλλοτε με οδύνες και αγωνίες το ΠΑΣΟΚ έγινε Ευρωπαϊκό. Χωρίς πολιτικές αφέλειες. Πάντως, σε κρίσιμες θεσμικές και πολιτικές πρωτοβουλίες της θεσμικά οργανωμένης Ευρώπης, το ΠΑΣΟΚ, ο Ανδρέας Παπανδρέου και ο Κώστας Σημίτης αναδείχθηκαν σε μεγάλους συμπρωταγωνιστές. Σε ορισμένες, μάλιστα περιπτώσεις, με έργο και ρόλο πέρα από τα σύνορα της Ευρώπης.
Σε αυτή την πορεία, μια στρατηγικά κρίσιμη μάζα στελεχών, ακόμα και κορυφαία, ενστερνίστηκαν όλα τα ελαττώματα του κυβερνητισμού. Τα αμαρτήματά τους, πριν και κατά την κρίση, κινούνται στα όρια της ηθικής προδοσίας της διαχρονικής Δημοκρατικής Παράταξης. Με τίποτα, όμως, δεν μπορούν να αμαυρώσουν την πορεία και τους αγώνες του λαού μας για την πολιτική και ηθική δικαίωση της 3ης του Σεπτέμβρη.
Σήμερα, στο μέσον μιας βαθειάς δημοσιονομικής, οικονομικής, πολιτικής και ιδεολογικής κρίσης τα πιο πάνω δεδομένα, που αφορούν τη Μεταπολίτευση, έχουν ανατραπεί. Και το ΠΑΣΟΚ κατέβαλε το πιο σκληρό τίμημα για τα λάθη των άλλων και για τα λάθη τα δικά του στη διαχείριση αυτής της πολύπλευρης και πολύμορφης εθνικής κρίσης.
Σήμερα, λοιπόν, βρίσκεται σε εξέλιξη μια τιτάνεια προσπάθεια εγκατάστασης σε ενιαίο χώρο των πολιτικών δυνάμεων, που δεν έχουν απορροφηθεί από τον ΣΥΡΙΖΑ, ούτε έχουν προστρέξει στη Μητσοτακική Ν.Δ. Δεν πρόκειται για έναν μεσαίο χώρο χωρίς ξεχωριστή πολιτική και ιδεολογική ταυτότητα. Ούτε πρόκειται για ερανίσματα άλλων πολιτικών χώρων, ή για περιστασιακή συρραφή ξεπερασμένων πολιτικών προτάσεων.
Οφείλουμε να προβούμε σε οριμσμένες διευκρινίσεις.
Η πρώτη. Η Δημοκρατική Παράταξη έχει ιστορία, που ξεπερνά και το ιστορικό χρονολόγιο του ΠΑΣΟΚ. Έπαιξε σημαντικό ρόλο στις μεγάλες ιστορικές κρίσεις της πατρίδας μας. Άλλες μεν θεράπευσε, άλλες δε αποσώβησε. Και ήταν πάντα μεταρρυθμιστική και εκσυγχρονιστική.
Η δεύτερη. Δεν μπορούμε να αρκεστούμε σε συμφωνίες ή συμπράξεις κορυφής, χωρίς την ενεργό συμμετοχή μεγάλου αριθμού συμπολιτών μας.
Η τρίτη. Έχει νόημα η ανάγνωση της διακήρυξης της 3ης του Σεπτέμβρη. Όχι βεβαίως ως θεολογικό κείμενο. Οπωσδήποτε, όμως, πρέπει να συγκρατήσουμε από εκείνο το ιστορικό κείμενο την πατριωτική και μεταρρυθμιστική φλόγα του. Και τη διεκδικητική αξίωσή του για ένα κοινωνικό κράτος διαρκούς αλληλεγγύης.
Η τέταρτη. Σε κάθε περίπτωση συνοδοιπορούμε με την «Ανανεωτική Αριστερά». Δηλαδή με εκείνους τους έντιμους, που δηλώνουν και είναι αριστεροί και αγωνίχονται για τη διαρκή ανανέωσή της.
Η πέμπτη. Οι πολιτικοί φορείς, καμιά φορά, ξεπερνούν και τις καταστατικές συμφωνίες και τους πρωταγωνιστές τους. Η Δημοκρατική Παράταξη έχει αποκτήσει δυναμική. Που, πιθανότατα, θα ενισχυθεί από τον αυξημένο αριθμό εκείνων των συμπολιτών μας που θα διαδηλώσουν, με τη συμμετοχή τους στην εκλογική διαδικασία, ότι συμβάλλουν ενεργά και επιθετικά σε αυτό το νέο ιστορικό κεφάλαιο.
Η έκτη. Πρέπει οι πάντες να αναγνωρίσουν ότι αυτή η νέα ιστορική φάση οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στην κ. Φώφω Γεννηματά. Είναι δικές της οι πρωτοβουλίες που διαμόρφωσαν τη δυναμική και το περιεχόμενο των νέων εξελίξεων.
Η έβδομη. Από εμάς, από τον λαό, εξαρτώνται όλα. Και έχουν να γίνουν πολλά. Ο ιστορικός του μέλλοντος θα αποφασίσει εάν στις 3 Σεπτεμβρίου 2017 μοιράσαμε ζαχαρωμένα κόλυβα ενός συναισθηματικού μνημοσύνου, ή αντιθέτως συμπράξαμε, όχι στον τοκετό, από άγνωστη συνεύρεση, μιας εντελώς νέας (στο ιστορικό κενό) παράταξης, αλλά σε κάτι πιο ουσιατικό. Στην ανασυγκρότηση μιας Δημοκρατικής Παράταξης, που συναπαντήθηκε με μια έντιμη Ανανεωτική Αριστερά. Και μόνον.