Νέες καταπτώσεις στον επιπρομαχώνα Lando ή Schiavo ή του Αγίου Δημητρίου γεννούν κάθε τόσο το ερώτημα γιατί δεν πέφτουν ας πούμε τα τείχη και οι προμαχώνες και πέφτουν οι επιπρομαχώνες; Να σημειώσουμε εδώ ότι οι επιπρομαχώνες είναι πρόσθετες κατασκευές στις κύριες οχυρώσεις, σε μεγαλύτερο ύψος, για να αυξάνουν τις δυνατότητες των πυροβόλων, που ήταν μονίμως εγκατεστημένα πάνω τους.
Στα Χανιά υπήρχαν οκτώ από τους οποίους δυο, στη νοτιοανατολική (οδός Μίνωος) και στη νοτιοδυτική (οδοί Ντουνόπαπα και Πόρτου) γωνία ήταν κυκλικού σχήματος και οι υπόλοιποι ορθογώνιου. Οι επιπρομαχώνες κατασκευαζόταν πάνω στις πολύ ισχυρές επιχωματώσεις από την εσωτερική πλευρά του τείχους και των προμαχώνων, πολλές φορές με πολύ βαθιά θεμελίωση. Από ένα ύψος και πάνω κτιζόταν ταυτόχρονα με την επιχωμάτωση του τείχους, οπότε η πλευρική αντιστήριξη από το πολύ καλά πατημένο χώμα (κάτι σχεδόν σαν τσιμέντο) ήταν πιο αποτελεσματική.
Τα καθεαυτό τείχη ήταν πολύ ισχυρής κατασκευής, με εξωτερική επένδυση από “αμμουδάρα” του Σταυρού, το υπόλοιπο πάχος από “χυτή”, συμπαγή τοιχοποιία και εσωτερική αντιστήριξη με επίσης ισχυρής κατασκευής και μεγάλων διαστάσεων κατακόρυφες αντηρίδες. Τα κενά συμπληρωνόταν με χώμα, συμπιεσμένο υπερβολικά, ώστε όχι μόνο να είναι αμετακίνητο, αλλά και αδιάβροχο. Οι επιπρομαχώνες, αφού προστατευόταν από τις επιχώσεις, μέσα στις οποίες ήταν εγκιβωτισμένοι δεν χρειαζόταν να έχουν τόσο ισχυρή τοιχοποιία, ακόμη και στα τμήματα που περίσσευαν.
Οι απαντήσεις λοιπόν στο ερώτημα, είναι πολύ απλές:
Τα τείχη και οι προμαχώνες δεν γκρεμίζονται εύκολα, παρά μόνο από επίμονες βολές πυροβόλων, ή από ηθελημένες ανθρώπινες παρεμβάσεις, όπως η ανατίναξη (έγινε σε αρκετά σημεία στα Χανιά, όπου ανοίχτηκαν ρήγματα), ή κακή θεμελίωση, κάτι που δεν διαπιστώθηκε μέχρι στιγμής.
Οι επιπρομαχώνες σαν ασθενέστερης κατασκευής και εξαιτίας της προβολής τους σε ύψος, ήταν ένας εύκολος στόχος. Στην ουσία πολλοί καταστράφηκαν εντελώς στην πολιορκία του 1645 από τους Τούρκους. Η νοτιοδυτική μάλιστα πλευρά των οχυρώσεων (και το τείχος) γνώρισε μεγαλύτερη καταστροφή, επειδή το κύριο βάρος της πολιορκίας έπεσε εκεί.
Τρίτος λόγος και χειρότερος, ήταν η εξασθένισή τους από τη διάνοιξη δρόμων κοντά στα ρήγματα που ανοίχτηκαν. Ο άλλος κυκλικός επιπρομαχώνας της Santa Lucia “κόπηκε στα δυο” με τη διαπλάτυνση της οδού Μίνωος, παρουσίαζε συνεχείς καταρρεύσεις του χώματος με τελευταία την επίμονη διαβροχή του από ξεχασμένο λάστιχο ποτίσματος (!!) και κατεδάφισή του μεγαλύτερου μέρους ως επικίνδυνου πλέον από το Δήμο.
Αν προσέξουμε το χάρτη του G.Corner (1625) και τις παλιές φωτογραφίες, που παραθέτω η εικόνα στον επιπρομαχώνα του Αγίου Δημητρίου έχει αλλάξει τραγικά από τα τις αρχές του 20ού αιώνα. Η οδός Μελετίου Πηγά δημιουργήθηκε με μπάζωμα της τάφρου από την οδό Πειραιώς μέχρι το ρήγμα που δημιουργήθηκε εκεί στο τείχος και προχωρεί παράλληλα με την οδό Πόρτου, η οποία υπήρχε ανέκαθεν (φαίνεται και στους χάρτες). Η Μελετίου Πηγά συναντά την οδό Ντουνόπαπα, που οδηγεί στο Κρύο Βρυσάλι. Για τη διάνοιξη των δρόμων αυτών είπαμε ότι “χαμήλωσε” το τείχος στο τέρμα της Μελετίου Πηγά και αφαιρέθηκαν τεράστιες ποσότητες συμπιεσμένο χώμα γύρω από τον επιπρομαχώνα. Το πόσο λίγο φαινόταν μέχρι τότε και πόσο “φάνηκε” μετά τις διανοίξεις, το βλέπουμε στις διαδοχικές φωτογραφίες. Έμεινε λοιπόν απροστάτευτος στο μεγαλύτερο ύψος του.
Όπως μάθαμε, καθώς απορούσαμε κατά τις εργασίες αποχωμάτωσης για τις τεράστιες ποσότητες οικοδομικών “μπάζων” που αφαιρέσαμε, ο επιπρομαχώνας χρησιμοποιήθηκε μετά το βομβαρδισμό για την απόθεση μπαζών από ερείπια της παλιάς πόλης, τα οποία για πολλά χρόνια υπήρξαν ένα πρόσθετο φορτίο σε μια ήδη εξασθενημένη κατασκευή, ιδίως όταν διαβρεχόταν. Ελάχιστες ποσότητες από χώμα εξωτερικά (το περισσότερο προϊόν σταθερής κατολίσθησης κάθε χειμώνα) κάλυπταν κάποιες από τις βαριά πληγωμένες κτιστές επιφάνειες. Από κάποια χρόνια και μετά οι τοπικές κατολισθήσεις ήταν ένα συνηθισμένο φαινόμενο, που αντιμετωπιζόταν άλλοτε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, άλλοτε από το Δήμο και άλλοτε από κοινού, με παραδοσιακό τρόπο, δηλαδή εξυγίανση του εδάφους και κατασκευή νέας τοιχοποιίας με φροντίδα συνήθως αποστράγγισης.
Αυτό έγινε και το 1997 από τη 13η ΕΒΑ για την αντιμετώπιση μεγάλης κατάπτωσης στη βορειοδυτική πλευρά, που κι αυτή οφειλόταν σε ξεχασμένο λάστιχο . Τότε, σε συνεργασία με το Δήμο, το έργο εντάχθηκε στο ΠΕΠ Κρήτης και έγινε μια εκτεταμένη επέμβαση σε όλο τον επιπρομαχώνα, που και ανέδειξε και έσωσε αρκετά πράγματα, που σήμερα δεν θα υπήρχαν και που δεν φαίνεται να παρουσίασαν κάποιο πρόβλημα. Σε συνέχεια των προ διετίας καταρρεύσεων και με την απίστευτη θεομηνία, που έπληξε το νομό, το ήδη εξασθενημένο (για μια ακόμη φορά) μνημείο δεν άντεξε και η μανία των καιρικών φαινομένων εκτονώθηκε στο σημείο αυτό, το οποίο λόγω του μεγάλου ύψους και της κλίσης του εδάφους είναι πάντα ευάλωτο.
Δεδομένου ότι τα προηγούμενα χρόνια δεν υπήρξαν ποτέ επαρκείς πιστώσεις, αλλά το θέμα αντιμετωπιζόταν πάντα “επ’ ευκαιρία” γεγονότων, ακούστηκε ευχάριστα η δήλωση της κ.Βλαζάκη και των ειδικών του ΥΠΠΟΑ που το είδαν, ότι η μελέτη αντιμετωπίζει το μνημείο συνολικά, ώστε έτσι να “ενοποιηθούν” διαφορετικές “συμπεριφορές” του, που οφείλονται ακριβώς στα προβλήματα που ανάφερα παραπάνω. Ας ελπίσουμε πως θα βρεθούν και οι απαραίτητες πιστώσεις, κάτι που νομίζω πως οφείλεται στο νομό, ιδίως μετά την πρόσφατη καταστροφή.
- Ο Μιχάλης Ανδριανάκης είναι αρχαιολόγος πρώην προιστάμενος 13ης Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
Ο προμαχώνας και ο επιπρομαχώνας Lando, ή του Αγίου Δημητρίου (η εκκλησία είναι η μεγάλη δεξιά). Φαίνεται ο αμυντικός ρόλος του από τη θέση των κανονιών (στις εργασίες βρέθηκαν και οι κανονιοθυρίδες). Φαίνεται και η επιχωμάτωση, που αφήνει το ανώτερο μέρος του μόνο ορατό και συνεχίζεται αρκετά μέχρι την οδό Πόρτου. Άλλος δρόμος δεν υπάρχει. Δεξιά μέσα στην τάφρο είναι η υδατογέφυρα και πάνω στο τείχος ο μικρός επιπρομαχώνας του Αγίου Νικολάου.
Ο επιπρομαχώνας Lando από το Ρωσικό Στρατώνα (φωτογραφία Giuseppe Gerola 1903). Το μνημείο καλύπτεται στο μεγαλύτερο μέρος του από τις επιχωματώσεις, ο χώρος είναι ενιαίος από το δυτικό ανάχωμα μέχρι το σημερινό 2ο Δημοτικό Σχολείο (δεν έχει γίνει ακόμη η κατεδάφιση του τείχους δεξιά και η διάνοιξη των περιμετρικών δρόμων. Το σπίτι είναι στη γωνία της σημερινής οδού Πόρτου.
Δορυφορική φωτογραφία από το Google Earth. Φαίνεται η διάνοιξη των περιμετρικών δρόμων, που απογύμνωσαν και απομόνωσαν τον επιπρομαχώνα. Τοα αρχικό επίπεδο γύρω του ήταν αυτό της αυλής του σχολείου και του ανατολικού αναχώματος.Η φωτογραφία είναι μετά τις εργασίες ανάδειξης του 1997 από τη 13η ΕΒΑ. Φαίνεται και το αμυντικό σύστημα που αποκαλύφθηκε και αποκαταστάθηκε.
Μετωπική απεικόνιση του επιπρομαχώνα από τη δυτική τάφρο, πριν από την κατεδάφιση του τείχους (στο σημείο που στέκονται οι στρατιώτες). Μόλις που φαίνεται η κορυφή του, ενώ σήμερα είναι εντελώς ακάλυπτος.
Φωτογραφία από την ίδια ακριβώς θέση της δεκαετίας του 1980. Έχει διανοιχτεί η Μελετίου Πηγά μέσα στην τάφρο και οι άλοι δρόμοι περιμετρικά. Το αρχικό επίπεδο είναι αυτό του Σχολείου και του αναχώματος.Φαίνονται τα πρόσθετα φορτία που είχαν μεταφερθεί από τις κατεδαφίσεις και τα οποία συνήθως κατολίσθαιναν το χειμώνα.
Άποψη του επιπρομαχώνα γύρω στο 2000 κατά τη διάρκεια των εργασιών αποκατάστασης και διαμόρφωσης από τη 13η ΕΒΑ. Και εδώ φαίνεται τι έχει “αφαιρεθεί”. Από την κορυφή έχουν ήδη απομακρυνθεί μεγάλες ποσότητες “μπάζων”.
Αεροφωτογραφία της Αερολέσχης Χανίων (Κοσμάς Κιμιωνής), που δείχνει την κατάσταση του επιπρομαχώνα μετά τις επεμβάσεις και πριν από τον καθαρισμό από τη βλάστηση. Φαίνονται οι περιμετρικοί δρόμοι, το Σχολείο και το ανάχωμα. Η κατάρρευση έχει αποκατασταθεί, όπως και ο αμυντικός περίβολος και ο λιθόστρωτος δρόμος.
Για να γίνει καλύτερα κατανοητό, ξεχάστε όλους τους δρόμους και να δείτε όλο το χώρο σε ΕΝΑ επίπεδο. Αυτό της αυλής του Σχολείου.
Μια από τις πολλές κατολισθήσεις στις αρχές της δεκαετίας του 1980 από την ανατολική πλευρά, στην οδό Ντουνόπαπα. Έχει καταρρεύσει και μέρος της ράμπας ανόδου.
Παλιότερες επεμβάσεις της 13ης ΕΒΑ στην τοιχοποιία, που είναι αρκετά σαθρής κατασκευής και με φθορές παντού. Διακρίνονται τα πρόσθετα φορτία στην κορυφή.
Κατάρρευση στο ίδιο σημείο με την πρόσφατη. Φαίνεται το λάστιχο ποτίσματος, που ήταν η αιτία.
(Το κείμενο οι φωτο και οι λεζάντες τους αναρτήθηκαν στο προφίλ του κ.Ανδριανάκη σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης)
