Αμμος, κοχύλια, κέδροι. Απρόβλεπτες παλίρροιες που μετασχηματίζουν διαρκώς τις λιμνοθάλασσες. Αλλάζουν το τοπίο, το χρώμα των νερών, τα δεδομένα. Φτιάχνουν τις διασημότερες παραλίες της Κρήτης, ίσως και της Ελλάδας. Τις εξωτικές. Τις καρτ ποστάλ. Κι έπειτα οι νοτιάδες ξεσηκώνουν ρούχα και ψυχές. Το Λιβυκό σε κέρδισε πάλι.
Τιρκουάζ νερά και χρυσαφένια αμμουδιά στον μεγάλο διάσημο της Κρήτης, Μπάλο
Δεν χωρά αμφιβολία. Οι θεοί της Κρήτης είχαν κέφια. Και καλλιτεχνική διάθεση! Κι όταν σχεδίαζαν τη δυτική ακτή σκόρπισαν αφειδώς την άμμο, έχυσαν τα πιο πράσινα νερά, τα ανακάτεψαν με μπλε και σαν να μην έφταναν αυτά φρόντισαν αυτή να είναι η τελευταία εικόνα που θα βλέπει ο ήλιος πριν βυθιστεί στη θάλασσα… Πιο νότια τους ξέφυγαν κάμποσα βότσαλα και μιας και στέρεψε το πράσινο έριξαν όλες τις αποχρώσεις του μπλε και τις ονόμασαν Λιβυκό…
Κι έπειτα ήρθαν οι άνθρωποι… Αλλοτε κατά ομάδες, άλλοτε μοναχικά, άλλοτε για να κατοικήσουν, άλλοτε για να προσευχηθούν κι άλλοτε για να πολεμήσουν. Είναι εκεί μέχρι σήμερα. Στο προνομιούχο τμήμα της μεγαλονήσου, εκείνο που ολοένα ανυψώνεται. Σ’ αυτό που άπαντες οι Κρητικοί υποκλίνονται, και στο οποίο, σε αντίθεση με την άλλη άκρη της Κρήτης, όλοι έχουν έρθει ή θα έρθουν κάποια στιγμή στη ζωή τους…
Η Παλαιόχωρα συνδέεται ακτοπλοϊκά με τα Σφακιά και τη Γαύδο
Θα ‘ρθουν για λίγο. Κάποιον Αύγουστο. Για όσες ώρες μένει το εκδρομικό καΐκι, για όσο βρίσκουν μια θέση στις ξαπλώστρες. Ή θα είναι από τους άλλους. Τους παλιούς γνώριμους ή νέους ταξιδευτές που φτάνουν εδώ για άλλους λόγους.
Για να παραδοθούν στη σκιά ενός κέδρου ή μιας κουμαριάς, να ξυπνούν το πρωί και να κοιτούν αν η παλίρροια άλλαξε πάλι το τοπίο. Για να ιδροκοπούν μόνο και μόνο για να χαϊδέψουν τις πέτρες ενός κάστρου κι αργότερα δίχως ντροπή να σχεδιάζουν καρδιές στην άμμο με το δάχτυλο.
Κάποτε ήταν ένα πολύ σπουδαίο πολεμικό λιμάνι. Σήμερα η αρχαία Φαλάσαρνα, ανυψωμένη, δέρνεται από την αλμύρα
Για να οδηγούν σε ένα τοπίο άγριο, μόνο από πέτρα, άλλοτε καταπράσινο από ελαιώνες και καστανιές κι άλλοτε άσπρο από τα θερμοκήπια του κάμπου. Να βλέπουν με το στόμα ανοιχτό φάλαινες να περνούν στα ανοιχτά της Σούγιας, ήλιους να βυθίζονται στο Ελαφονήσι, κοχύλια να κοκκινίζουν την άμμο στη Φαλάσαρνα.
Να καλημερίζουν βοσκαρουδάκια και ψαράδες, και να μαθαίνουν ιστορίες και θρύλους σιγοπίνοντας τσικουδιά. Για ένα σπήλαιο που χωρά 1.000 πρόβατα στη Σούγια, για ένα σμήνος μελισσών που κυνηγά Τούρκους στη Χρυσοσκαλίτισσα κι ένα άλογο που τους καλεί στον Μπάλο. Για νερά που πάντα βάφονταν κόκκινα από το αίμα… Για να γράψουν ένα τηλέφωνο στο χάρτινο τραπεζομάντιλο της ταβέρνας στην Παλαιόχωρα που έχει το σχήμα της Κρήτης και να υποσχεθούν πως θα το καλέσουν με τις πρώτες βροχές. Με ποιους είσαι;
Το σύμπαν του Μπάλου
Απ’ το Καστέλι Κισσάμου ξεκινάς, την κωμόπολη, το λιμάνι που συνδέει την Κρήτη με την Πελοπόννησο. Τα ρωμαϊκά της ευρήματα δεν τα βρίσκεις εύκολα μες στην πόλη μα, είναι αλήθεια, εδώ ήταν η αρχαία Κίσσαμος, το επίνειο της πολεμοχαρούς Πολυρρήνιας.
Φιδοσέρνεσαι στη Γραμβούσα, με το στόμα κλειστό για να μην μπαίνει η σκόνη του συγκλονιστικού χωματόδρομου που θα σε φέρει πάνω από τον Μπάλο κι ακόμη αναρωτιέσαι πώς είναι δυνατόν να πληρώνεις εισιτήριο –εισιτήριο για την παραλία, είσαι σίγουρος; Ιδρώνεις κάτω από τον καυτό ήλιο. Παγώνεις μόλις τον αντικρίσεις από ψηλά. Εκεί, στα μισά περίπου του ημίωρου μονοπατιού. Ευτυχώς, έχεις δει μερικές φωτογραφίες κι είσαι προετοιμασμένος…
Αλήθεια, πώς να ένιωσαν οι πρώτοι που αντίκρισαν το ακρωτήρι Τηγάνι να εισχωρεί στη θάλασσα;
Ανθρωποι περπατούν στα αβαθή νερά… Σαν έντομα μοιάζουν από δω πάνω. Τι δουλειά έχουν εδώ οι ξαπλώστρες; Σαν πολλές δεν μαζεύτηκαν; Σαν πολλά καραβάκια δεν πηγαινοέρχονται, σαν πολλά σκάφη δεν είναι αραγμένα απέναντι; Στην Ημερη Γραμβούσα, «τον ερημίτη της Μεσογείου»;
Η μονή της Χρυσοσκαλίτισσας
Ποιος ερημίτης; Εκεί πάνω πάντα πολυκοσμία είχε… Και στην αρχαιότητα κατοικήθηκε και οι Ενετοί το οχύρωσαν με το κάστρο. Ηταν ανέκαθεν στρατηγικής σημασίας. Αργότερα το κατέλαβαν οι Τούρκοι και το 1825 οι Κρητικοί το απελευθέρωσαν… Το πρώτο ελεύθερο κομμάτι κρητικής γης, στο χρώμα του δενδρόφλομου.
Τα καραβάκια φεύγουν το απόγευμα. Πόσοι θα δουν το ηλιοβασίλεμα; Πόσα φωτάκια θα τρεμοπαίξουν τη νύχτα ανάμεσα στις κουμαριές; Δύο; Τρία; Μπαίνεις στη λιμνοθάλασσα, τα νερά παραείναι ρηχά… Αυτά δεν διέσχισε ένα άλογο στα 1825 προδίδοντας το κρησφύγετο 40 γυναικόπαιδων; Θελεις τίποτα να μην προδώσει τη θέση σου; Πιο νότια θα πας!
Τεμενάδες στο Ελαφονήσι
Πόσα χρόνια έχεις να ‘ρθεις στη Φαλάσαρνα; Τα θερμοκήπια στην «πλάτη» της ήταν ήδη; Πότε ήταν που έβαζες τις φωνές σε όσους έκλεβαν σακούλες από ροζ κοχύλια; Πολύς κόσμος μαζεύτηκε. Πολλά δωμάτια και καφετέριες κτίστηκαν. Ευτυχώς, 3 χλμ. παραλία είναι. Ολοι χωρούν. Κι όλοι συμφωνούν· είναι μία από τις ωραιότερες της Μεσογείου. Με τόσο κόσμο κάμποσοι φτάνουν στη βόρεια άκρη της πια, στον αρχαιολογικό χώρο. Τα ευρήματα βέβαια ενός από τα σημαντικότερα λιμάνια της αρχαίας Κρήτης, πάλι απο την αλμύρα και τον ήλιο δέρνονται, μα κάποιος τα κοιτά…
Πλάτανος, Σφηνάρι, Αμυγδαλοκεφάλι, Κεφάλι: τι καταπράσινη που είναι η διαδρομή. Κάτι άκουσες πως καίγεται… Οχι, δεν μπορεί τέτοια ομορφιά. Εδώ δεν συνάντησες κάποτε τον ψωμά από το Ελος, να μεταφέρει με το φορτηγάκι του τα καρβέλια χωριό χωριό; ΄Η πιο ψηλά; Κάπου εδώ δεν ήταν ο μανάβης που σου έκοψε μια φέτα καρπούζι κι ένιωσες πως πήρες πολύτιμο δώρο; Και το κάστανο; Αυτό κι αν ήταν μέλι! Νάτα τα καστανοδάση, εκεί, στα ψηλά.
10 χιλιόμετρα ως τη Χρυσοσκαλίτισσα. Αστράφτει πάνω στον βράχο της. Ενα, δύο, τρία… για ποια ενενήντα τόσα σκαλιά μιλούν; Και ποιο ήταν το χρυσό; Εκείνο που ξελάσπωσε για το τουρκικό χαράτσι; Πού είναι ο παπα-Νεκτάριος να σου πει; Κάπου θα τριγυρίζει, ίσως στη μικρή λαογραφική συλλογή, ίσως στο ναό, μαζί με τη θαυματουργή εικόνα.
Αμμος, κρυστάλλινα νερά και μια λωρίδα από ροζ κοχύλια φτιάχνουν τη Φαλάσαρνα
Εχει πολύ ακόμη; Με το ζόρι 5 χιλιόμετρα. Κι αμέσως οι κέδροι κάνουν τεμενάδες στην άμμο, περιφραγμένα από τον προστατευτικό τους χαρακτηρισμό. Ορίστε, έφτασες στο Ελαφονήσι. Και τώρα πού θα απλώσεις την πετσέτα σου με τόσες ξαπλώστρες; Γιατί δεν διαμαρτύρονται τα πουλιά και τα ζώα; Εχουν κρυφτεί στο Πρασονήσι… Θα ξαναβγούν τον Σεπτέμβρη, όταν οι ορδές των τουριστών εξαφανιστούν. Και θα είναι όπως τότε, που βλέπατε εκείνο το βιβλικό ηλιοβασίλεμα μαζί. Ασάλευτοι. Άλαλοι.
Αλλαξε το τοπίο πάλι. Το νησί δεν ενώνεται με τη στεριά. Πρέπει να μπεις στο νερό. Πόσοι το κάνουν γύρω σου; Εκατοντάδες; Πόσοι από αυτούς ξέρουν για τα 850 γυναικόπαιδα και τους 40 επαναστάτες που εγκλωβίστηκαν εδώ από τον Ιμπραήμ Πασά;
Το κεδροδάσος πλάι στο Ελαφονήσι είναι ένα σπουδαίο οικοσύστημα
«Βάλε σημάδι το θερμοκήπιο» σου έλεγαν κάποτε. Μα τώρα είναι τόσο πολλά, πιο δρομάκι να πάρεις; Ευτυχώς ταμπέλα δεν υπάρχει κι ας διέρρευσε το μυστικό. Για πόσο, ένας Θεός ξέρει. Να το σημάδι πως έφτασες στο σωστό σημείο, τα σκουπίδια. Θα τα μαζέψει κανείς; Νάτο και το άλλο σημάδι· το κεδρόδασος πλάι στο απόλυτο μπλε, εκεί κάτω. Και το παρεό που φουσκώνει δεμένο στα ξύλα. Πόσα σκηνάκια να είναι στημένα; Μέτρα αυτοκίνητα, τόσα θα ‘ναι κι αυτά.
Νότος και πάλι νότος
Βιτσιλοχάρακο το λέει ο χάρτης. Οπως και να λέγεται, η χωμάτινη διαδρομή που σκαρφαλώνει πάνω του είναι υπέροχη. Αγρια, οι πλαγιές τρυγύρω επιβλητικές και το Ελαφονήσι πίσω, χαμηλά… ανάμνηση. Πάει η Δύση. Στον Νότο είσαι κι ο αέρας έχει ήδη αλλάξει, τον οσφραίνεσαι;
Η κοιλάδα της Λισού και τμήμα της νεκρόπολης
Οικισμοί είναι αυτά που εμφανίζονται ή χούφτες σπιτιών; Μανιατιανά, Σκλαβοπούλα, Αζογυρές, Βουτάς. Σ’ αυτόν θα μείνεις. Σπρώξε την πόρτα της Αγίας Παρασκευής. Κοίτα τις ζωγραφιές στους τοίχους, χωρίς ντροπή. Γυμνό είναι και κάπως βίαιο μα εδώ μέσα άγιο είναι και τούτο, χριστιανικό. Κάποιος έτσι οραματίστηκε την κόλαση. Η δική σου πώς είναι;
Στον παράδεισο ο νους σου πάλι. Στο Λιβυκό. Λίγα χιλιόμετρα έμειναν αν δε στρίψεις. Ντουγρού στον Νότο πήγαινε.Νιώθεις ήδη την αύρα της; Τον πολυεθνικό της αέρα; Μεγάλωσε κι η Παλαιόχωρα. Ολόκληρη κωμόπολη έγινε. Απλώνεται για τα καλά πάνω στη χερσόνησο, μα ευτυχώς το ενετικό καστράκι αναχαιτίζει τη δόμηση, σαν φύλακας-άγγελος.
Το φηφιδωτό στον σηκό του ναού, στο Ασκληπιείο της Λισού
Πού θα βουτήξεις; Στην αμμώδη παραλία με τις ομπρέλες ή στα βότσαλα πλάι στην περατζάδα και τον κυματοθραύστη; Πολύ έξω δεν είναι αυτός; Ο νοτιάς αγκαλιάζει τα σπίτια εδώ πέρα; «Ο,τι θέλει κάνει» σου λένε. Αυτός εξουσιάζει κι εσύ πας πάσο.
Εχουν δίκιο οι πολυεθνικοί εραστές της, ε; Σαν να ‘σαι στην άκρη του κόσμου…μόνος, ελεύθερος και τίποτα να μη σε νοιάζει. Μόνο ποιο από τα μπαράκια σκορπά έθνικ μουσικές. Ποιο ταβερνάκι τηγανίζει ψάρι και σου σπάει τη μύτη και τι καλό να ψήνει πάλι ο φούρνος;
Η Αγία Παρασκευή στον Βουτά δεν είναι το μοναδικό εκκλησάκι της περιοχής που απεικονίζει τους κολασμένους
Ενα σωρό παραλίες έχει τριγύρω η Παλιόχωρα μα πάλι στα βουνά ανεβαίνεις. Τι αλλόκοτος τόπος. Πόσο ιδιαίτερος. Σε ενεργοποιεί ε; Κι άλλος Αζογυρές, Τεμένια, Μάζα… Ενα καφενείο εδώ, μια λουλουδιαστή αυλή εκεί, ένα χέρι που σου τείνει μια ρακή. Τζίβα τα μαλλιά απ’ την αλμύρα και τον λίβα, κουβάρι τα ρούχα. Δεν σε νοιάζει. Κανείς δεν κοιτά παράξενα. Μες στο σπίτι τους είσαι, μα έχουν μάθει. Τόσοι και τόσοι έχουν περάσει απ’ τον Νότο. Κάποιοι κόλλησαν. Μια παρέα.
Πόσους αιώνες ιστορία έχει ο τόπος; Δεν βάζει ο νους σου. Αρχαία Κάντανος, αρχαία Υρτακινά, αρχαία Ελυρος, αρχαία Λισσός. Οποια πέτρα κι αν σηκώσεις… την ξαναφήνεις κάτω. Σε αρχαιολογικό χώρο θα ανήκει. Στη Λισό θα πας. Ηταν παραθαλάσσια και η πιο… τουριστική. Είχε ασκληπιείο! Πόσο θες να περπατήσεις; Λίγο είναι, μα θα βρεις τον σωστό χωματόδρομο; Είναι και το Ε4 βέβαια, που ενώνει την Παλαιόχωρα με τα Σφακιά, μα είναι μια άλλη ιστορία αυτό…
Μέσα στην κοιλάδα είσαι. Μιλάνε οι πέτρες. Αναστημένες μες στις ερημιές από τύχη, δείχνουν τον αρχαίο ναό με το ψηφιδωτό εδώ, τον βυζαντινό Αγιο Κύρκο πιο κει, την Παναγιά παραπέρα – σαν ψηφιδωτό κι αυτή, μ’ όλα τα υλικά πάνω της. Είχε και αρχαίο θέατρο και υδραγωγείο και λιμάνι, μέχρι και δικό της νόμισμα έκοβε, τόσο είχε πλουτίσει από τα λουτρά.
Στην άλλη πλευρά της ρεματιάς κοιτάς. Αμέτρητα είναι, ολόκληρα σπιτάκια, κι όμως τάφοι. Ρωμαϊκής εποχής λένε. Ολόκληρη νεκρόπολη. Απίστευτος τόπος. Τη Σούγια έχεις βάλει στο μάτι. Είτε από το μονοπάτι είτε από τον δρόμο εκεί θα καταλήξεις. Πώς τη φαντάστηκες; Με σκηνή ή δωμάτιο; Με μαγιό ή όχι; Με σκάφος, μηχανή ή με τα πόδια; Βολέψου. Ανακούφιση νιώθεις. Οι ξαπλώστρες δεν έχουν φτάσει εδώ. Βότσαλα μόνο, σκούρα να σε καίνε. Και βράχια για να πηδάς, ελεύθερος, σαν παιδί. Αλλος κόσμος; Σίγουρα άλλη αύρα. «Νότος και πάλι Νότος», ακούς. Ναι, το πιστεύεις.
Μικρός ο οικισμός, όσος πρέπει. Κι ο κόσμος μερικές χούφτες, όσος χρειάζεται. Το Λιβυκό μονάχα είναι απέραντο, να μη χορταίνεις το μακροβούτι. Εσύ κι οι φυσητήρες. Πού θα πας αν όχι προς τα πίσω; Μπροστά μία συνέχεια μόνο υπάρχει. Και είναι, συνειδησιακά, μονόδρομος. Στη Γαύδο θα πας! Να μην έχει πιο Νότο!
thetravelbook.gr