Διάβαζα πρόσφατα ένα ωραίο βιβλίο για τη φύση και την ιστορία του ανθρώπινου είδους. Ένα κεφάλαιό του είχε θέμα την ευτυχία. Ο συγγραφέας ανέφερε ότι η ευτυχία, όπως και οτιδήποτε νιώθουμε, είναι αποτέλεσμα βιοχημικών διεργασιών στον εγκέφαλο, ιδέα που προσωπικά ήδη γνώριζα. Μία προέκτασή της όμως, που ακολούθως παρέθεσε, δεν την είχα σκεφτεί ποτέ και πραγματικά με εντυπωσίασε.
Σύμφωνα με κάποιους επιστήμονες, το εσωτερικό βιοχημικό μας σύστημα είναι «προγραμματισμένο» να διατηρεί την ευτυχία μας σχετικά σταθερή, σε διαφορετικά επίπεδα για κάθε άτομο. Σαν συστήματα κλιματισμού, τα οποία είναι άλλα ρυθμισμένα στους 25, άλλα στους 20 βαθμούς κλπ. Αντίστοιχα, σε μία κλίμακα ευτυχίας από 1 (ελάχιστη) ως 10 (τεράστια), το σύστημα ενός ανθρώπου μπορεί να είναι ρυθμισμένο να κινείται μεταξύ 6 και 10 και να σταθεροποιείται, συνήθως, στο 8. Αυτός ο άνθρωπος δεν θα έπεφτε πολύ, ψυχολογικά, ακόμα κι αν συνέβαινε κάτι δυσάρεστο, αντίθετα με κάποιον που κυμαίνεται από 3 ως 7 και σταθεροποιείται στο 5, ο οποίος, ακόμα κι αν συνέβαινε κάτι καλό, θα ένιωθε πιο δύσκολα ευτυχισμένος.
Οι μετά-προεκτάσεις αυτής της θεωρίας, αν την αποδεχτούμε, είναι πολύ σημαντικές. Μας απαλλάσσει, κάπως, από την προσωπική ευθύνη για την επίτευξη της ευτυχίας. Ό,τι κι αν κάνει κάποιος καταδικασμένος με ένα βιοχημικό σύστημα σταθεροποιημένο στη δυστυχία, δεν θα μπορέσει να ευτυχήσει, παρά μόνο, ίσως, για λίγο και σε μικρό βαθμό, ενώ το αντίθετο θα ισχύει για κάποιον που έχει την τύχη να διαθέτει ένα σύστημα σταθεροποιημένο σε υψηλά επίπεδα ευτυχίας. Με λίγα λόγια, δηλαδή, το αν θα είμαστε ευτυχισμένοι δεν εξαρτάται και τόσο από μας, μιας και τα επίπεδα ευτυχίας μας δε γίνεται να ξεφύγουν ιδιαίτερα από αυτό που επιβάλλει ένα σύστημα εκτός ελέγχου μας. Συνακολούθως, αν προσπαθήσουμε για την ευτυχία κάποιου άλλου, η επίδρασή μας θα είναι μάλλον ακόμα μικρότερη.
Σε δεύτερο επίπεδο, ένα συμπέρασμα που εκφράζεται και στο βιβλίο, είναι ότι μεγάλα ιστορικά και κοινωνικοπολιτικά γεγονότα τελικά δεν είναι όσο σημαντικά νομίζουμε. Είτε η οικονομία της Ελλάδας είναι αδύναμη, είτε εξελιχθεί στην κυρίαρχη της Ευρώπης, τα επίπεδα ευτυχίας των Ελλήνων δεν θα μεταβληθούν ιδιαίτερα, σε βάθος χρόνου, καθώς οι οικονομικές αλλαγές δεν επηρεάζουν το βιοχημικό σύστημα. Επομένως ο μόνος πραγματικός δρόμος για την ευτυχία είναι τεχνικές παρεμβάσεις στο αντίστοιχο βιοχημικό σύστημα, με σκοπό τη μεταρρύθμισή του.
Σίγουρα η θεωρία αυτή έχει βάση, τόσο για τους επιστήμονες που την δόμησαν πάνω σε στοιχεία από τις μελέτες τους, όσο και για απλούς ανθρώπους, άσχετους με το πεδίο. Δίνει μία πολύ καλή εξήγηση σε κάτι που όλοι μας έχουμε παρατηρήσει, κάποιους ανθρώπους που και σε δυσκολίες δεν χάνουν το κέφι τους και κάποιους άλλους που ακόμα και στις χαρές δύσκολα ευθυμούν. Ωστόσο, προσωπικά πιστεύω ότι καμία άποψη δεν είναι 100% σωστή (ή λανθασμένη) και το σημαντικότερο είναι πώς επιλέγουμε να αξιοποιήσουμε το όποιο απόσταγμα αλήθειας εμπεριέχει.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση, οι ίδιοι οι ερευνητές που υποστηρίζουν τα παραπάνω, δέχονται τους περιορισμούς της ιδέας τους, σε ένα βαθμό έστω. Δέχονται το ρόλο ψυχοκοινωνικών παραγόντων στη διαμόρφωση της διάθεσης του ατόμου, τουλάχιστον από την άποψη ότι αν κάποιου κυμαίνεται από 3-7, μπορούν οι παράγοντες εκείνοι να καθορίσουν αν θα είναι στο 3 ή στο 7, διαφορά προφανώς αρκετά σημαντική. Επίσης, υπάρχει η πιθανότητα οι βιοχημικοί παράγοντες να μην επηρεάζουν την ευτυχία άμεσα, αλλά έμμεσα, μέσω άλλων παραμέτρων. Για παράδειγμα, ένας άνθρωπος με θετική βιολογική προδιάθεση να είναι πιο φιλόδοξος στη δουλειά του και πιο συμπαθής στους άλλους, συνεπώς να έχει μεγαλύτερη επαγγελματική επιτυχία και περισσότερη κοινωνική υποστήριξη, και τελικά αυτά να τον κάνουν ευτυχισμένο. Η διαφορά, σε αυτήν την περίπτωση, είναι ότι οι άνθρωποι αυτοί θα έχουν απλά περισσότερες πιθανότητες να ευτυχήσουν από τους άλλους. Ούτε θα είναι σίγουρο ότι θα τα καταφέρουν, ούτε, για τους άλλους, αδύνατο. Θα τα καταφέρει όποιος τελικά εξασφαλίσει αγαθά όπως η επαγγελματική επιτυχία και κοινωνική υποστήριξη.
Κλείνοντας, θα ήθελα να εκφράσω τη γενική μου αντίθεση σε όποιου τύπου μοιρολατρία, όσο κι αν καταλαβαίνω την λογική της θεωρίας που ανέλυσα. Τίποτα δεν θεωρώ ότι συμβαίνει νομοτελειακά, όλα αρχίζουν και τελειώνουν σε μας. Άλλωστε, η ανθρώπινη ψυχολογία είναι κάτι πολύ πολύπλοκο για να πει κανείς ότι το α οδηγεί στο β και το β στο γ. Αλλά και όντως αν δεν είναι η ευτυχία στο χέρι μας, και πάλι νομίζω πως πρέπει να προσπαθούμε. Γιατί ακόμα και να αποτύχεις σε κάτι, όπως η εξασφάλιση της ευτυχίας, είναι μεγάλο πράγμα να μπορείς να κοιτάς τον εαυτό σου στον καθρέφτη και να ξέρεις ότι έκανες ό,τι καλύτερο μπορούσες.
*Ο Γιώργος Σφακιανάκης είναι ψυχολόγος
**Για όσους ενδιαφέρονται, το βιβλίο στο οποίο γίνεται αναφορά είναι το “Sapiens” του Yoval-Noah Harari. Επίσης, κάποιες σχετικές με το θέμα μελέτες είναι “The Science of Well-Being” των Huppert, Baylis & Keverne και “The Science of Subjective Well-Being” των Eid & Larsen.
