Κατηφορίζοντας από τα Χανιά για την γραφική Παλαιοχώρα, στην «καρδιά» ενός λεκανοπεδίου στις παρυφές των Λευκών Ορέων που κυριαρχούν υπεραιωνόβια ελαιόδεντρα, η Κάντανος (ή και Κάνδανος) δεν περνάει απαρατήρητη. Τόσο για την πανέμορφη φύση που την περιβάλλει, όσο κυρίως για την τραγική της ιστορία που δεν αφήνει κανέναν ασυγκίνητο. Το 1941 οι Γερμανοί εισβολείς κατέστρεψαν συθέμελα το χωριό, ως αντίποινα στη σθεναρή αντίσταση των κατοίκων του. Ωστόσο, η Κάντανος κατάφερε να αναγεννηθεί από τις στάχτες της, διατηρώντας άσβεστη τη μνήμη. Γι’ αυτό το λόγο, το χωριό αποτελεί σήμερα ιστορική έδρα του δήμου Καντάνου – Σελίνου, που εκτείνεται στο νοτιοδυτικό τμήμα της Κρήτης με έδρα την Παλαιοχώρα.
Ο μόνιμος πληθυσμός του χωριού, που απέχει 55 χιλιόμετρα από τα Χανιά, δεν ξεπερνάει τους 400 κατοίκους, και στην πλειοψηφία του ασχολείται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, με κυριότερο προϊόν το ελαιόλαδο. Γύρω από το χωριό, εκτείνονται αραιοκατοικημένοι οι οικισμοί: Βαμβακάδο, Ανυσαράκι, Καβαλαριανά, Κουφαλωτό, Τζαγκαρελιανά, Μπενουδιανά, Λαμπιριανά, Πασακιανά, Λόφο, και Χατζηδιανά.
Ιστορία που χάνεται στο χρόνο
Το όνομα «Κάντανος» ετυμολογείται από την αρχαία λέξη «Καντανία» που σημαίνει «πόλη της νίκης». Η αρχαία Κάντανος, που εκτεινόταν νοτιότερα, φαίνεται πως άκμασε τη Ρωμαϊκή Περίοδο μια και οι αρχαιολογικές ανασκαφές έφεραν στο φως μεγάλο οικοδόμημα με όμορφα μωσαϊκά και βάση αγάλματος με επιγραφή αφιερωματική στον αυτοκράτορα Σεπτίμιο Σεβήρο. Η πόλη υπήρξε έδρα Επισκοπής για περισσότερα από 1000 χρόνια, εκπρόσωποι της μάλιστα παρέστησαν στις τρεις Οικουμενικές Συνόδους, κάτι που δικαιολογεί την ύπαρξη πολλών βυζαντινών ναών στο σημερινό χωριό και στην γύρω περιοχή. Η αρχαία Κάντανος καταστράφηκε ολοκληρωτικά μετά από αραβική επιδρομή. Οι πληροφορίες για την αρχαία πόλη συνεχίζουν να είναι λιγοστές, απουσία συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας.
Σήμερα, η περιοχή της Καντάνου αποτελεί ένα ανοιχτό μουσείο βυζαντινής αγιογραφικής τέχνης, αφού διασώζεται ο μεγαλύτερος -από οπουδήποτε αριθμός- από τοιχογραφημένους ναούς, που χρονολογούνται μεταξύ του 13ου και του 15ου αιώνα, όπως όπως η Αγία Κυριακή και ο Άγιος Γεώργιος στα Λαμπιριανιά, η Αγία Αικατερίνη, ο Άγιος Αντώνιος και ο Άγιος Νικόλαος στο κέντρο του χωριού, η Αγία Άννα, η Παναγία και ο Άγιος Γεώργιος στο Ανισαράκι, οι Άγιοι Απόστολοι στον ομώνυμο οικισμό, ο Άγιος Μάμας στο λόφο, η Αγία Παρασκευή, ο Άγιος Ιωάννης, ο Προφήτης Ηλίας στον Τραχινιάκο κ.ά. Μαζί με νεότερους ναούς, αγγίζουν συνολικά τους 18 και αποτελούν το «καμάρι» των ντόπιων.
Η νέα εκκλησία της Αναλήψεως, στην κορυφή του κεντρικού λόφου/Photo: Παναγιώτης Σαββίδης
H Αγία Άννα θηλάζουσα την Παναγία
Άγιος Γεώργιος
Τους βυζαντινούς ναούς που πρέπει να επισκεφθείτε, σαν βρεθείτε στην Κάντανο, είναι αυτοί του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στον Τραχινιάκο και του Αρχάγγελου Μιχαήλ στα Καβαλαριανά, τους οποίους αγιογράφησε ο ονομαστός αγιογράφος της εποχής Ιωάννης Παγωμένος (1285-1350), καθώς και το ναό της Αγίας Άννας στο Ανισαράκι με τη σπάνια εικονογραφική λεπτομέρεια του θηλασμού της Θεοτόκου ως βρέφους από τη μητέρα της. Αγία Άννα. Επίσης, στην τοποθεσία Τρεις Εκκλησιές, τον μονόχωρο, καμαροσκέπαστο ναό του Αγίου Γεωργίου με ίχνη από παλαιοχριστιανικό ναό. Στο αρχικό τμήμα του αναγνωρίζεται ως ζωγράφος ο Ιωάννης Παγωμένος και οι συνεργάτες του, ενώ το δυτικό τοιχογραφήθηκε κατά τον 15ο αιώνα. Ενημερωτικά, ο δραστήριος Πολιτιστικός Σύλλογος του χωριού, έχει εκδώσει ένα καλαίσθητο φωτογραφικό λεύκωμα με τον βυζαντινό πλούτο της περιοχής («Οι βυζαντινές Εκκλησίες της Καντάνου»).
Στο κέντρο του χωριού, στην κορυφή του λόφου δίπλα στο πρώην δημοτικό κατάστημα, στέκει επιβλητική η εκκλησία της Αναλήψεως του Σωτήρος, που ξεχωρίζει από μακριά. Η ανέγερση της ολοκληρώθηκε μετά το 1945, όταν ξεκίνησε να κτίζεται εκ νέου η Κάντανος.
Την κατέστρεψαν συθέμελα
Τον Ιούνιο του 1941, στη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης, η Κάντανος γνώρισε την καταστροφική μανία των Γερμανών εισβολέων. Κατηφορίζοντας από το Μάλεμε προς την Παλαιοχώρα, οι γερμανικές δυνάμεις συνάντησαν τη σθεναρή αντίσταση των κατοίκων της Καντάνου και της ευρύτερης περιοχής. Από τις μάχες που διεξήχθησαν πρώτα στα Φλώρια και έπειτα στο φαράγγι της Καντάνου, οι Γερμανοί έχασαν ανθρώπινο δυναμικό και πολύτιμο χρόνο.
Οι πλάκες της φρίκης στο Μουσείο Μνήμης
Ως αντίποινα κατέκαψαν ολοκληρωτικά την Κάντανο και άφησαν ως φρικτό τρόπαιο στην είσοδο του χωριού επιγραφές, στα γερμανικά και στα ελληνικά, που σε μία από αυτές διαβάζουμε: «Εδώ υπήρχε η Κάνδανος κατεστράφη προς εξιλασμόν της δολοφονίας 25 Γερμανών στρατιωτικών». Πρόκειται για τη μοναδική περίπτωση εγκλήματος πολέμου, όπου ο θύτης όχι μόνον αναγνωρίζει το έγκλημά του, αλλά το προπαγανδίζει προς παραδειγματισμό των υπολοίπων. Η Κάντανος ήταν το πρώτο χωριό στην Ευρώπη, το οποίο έκαψαν ολοσχερώς οι Ναζί, προσπαθώντας να εκθεμελιώσουν κάθε πέτρα οικήματος και απαγορεύοντας στους κατοίκους να επιστρέψουν στα σπίτια τους όσο διαρκούσε η γερμανική κατοχή.
«Εδώ υπήρχε η Κάνδανος»
Ερείπια από την καμένη Κάντανο
Στο «Μνημείο της Καντάνου», στην κεντρική πλατεία του χωριού, τα αντίγραφα των επιγραφών που είχαν τοποθετήσει οι εισβολείς μετά την καταστροφή, υπενθυμίζουν την ανθρώπινη βαναυσότητα και την αναγκαιότητα να διατηρηθεί άσβεστη η ιστορική μνήμη.
Στο μικρό Μουσείο Μνήμης (Τηλ. 2823340302) που λειτουργεί, στους χώρους του πρώην δημοτικού καταστήματος, ανατριχίλα προκαλούν οι γνήσιες επιγραφές που τοποθέτησαν οι εισβολείς ως απόδειξη της αρρωστημένης αίσθησης ανωτερότητας τους. Θα δείτε επίσης φωτογραφίες, οπλισμό, προσωπικά αντικείμενα, επιστολές στρατιωτών και κατοίκων κ.ά.
Το Μνημείο της Καντάνου στην κεντρική πλατεία
Ελαιόδεντρο…μνημείο
Ο ελαιώνας της Καντάνου καλύπτει σχεδόν ολόκληρο το λεκανοπέδιο και πολλά από τα δένδρα του είναι υπεραιωνόβια που εντυπωσιάζουν με τις διαστάσεις τους και την παραγωγική τους δύναμη. Χαρακτηριστική η υπεραιωνόβια ελιά κοντά στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Ανισαράκι η οποία έχει ανακηρυχτεί ως μνημειακή από τον Σύνδεσμο Ελαιοκομικών Δήμων Κρήτης.
H ηλικία του δέντρου υπολογίζεται στα 3.000 έτη
Πρόκειται για ελιά (Olea europari) που ο κορμός έχει μέγιστη διάμετρο 4,35 μέτρα (σε ύψος 0,8 μέτρα από το έδαφος) και περίμετρο 12,32 μέτρα ενώ στη βάση του δέντρου έχει μέγιστη διάμετρο 6,85 μέτρα και περίμετρο 18,27 μέτρα. Η ηλικία της υπολογίζεται ότι μπορεί να είναι ακόμα πάνω από 3000 ετών.
Φαράγγι με πλούσια φύση και ιστορία
Για τους λάτρεις της πεζοπορίας και της ποδηλασίας, το ιστορικό φαράγγι της Σπίνας (Καντάνου) αποτελεί ιδανικό σημείο για επαφή με την άγρια ομορφιά της περιοχής. Το φαράγγι, «πνιγμένο» στο πράσινο των πεύκων και της πλούσιας βλάστησης, διασχίζεται από τον χείμαρρο «Κουκίζα» ή «Σπινιώτη» και περιλαμβάνει δεκάδες άλλες μικρότερες λαγκαδιές και μικροφάραγγα, που συμπληρώνουν το άγριο γεωγραφικό ανάγλυφο της περιοχής.
Στις 24 και 25 Μάϊου 1941 μέσα στο φαράγγι αυτό, οι ντόπιοι Σελινιώτες χτύπησαν γερμανικές δυνάμεις που κινούνταν προς την Κάντανο, με προορισμό την Παλαιοχώρα. Η συμπλοκή άφησε πίσω τους πολλούς Γερμανούς νεκρούς, που εξαγρίωσε τους εισβολείς που λίγες μέρες αργότερα κατέστρεψαν συθέμελα το χωριό. Ήταν ουσιαστικά η τελευταία μάχη του πολέμου ή πρώτη μάχη της Αντίστασης. Στη θέση «Νεροσπηλιός», μια μαρμάρινη επιγραφή υπενθυμίζει την ιστορία που γράφτηκε στο φαράγγι πριν από 82 χρόνια.
Το φαράγγι διασχίζει και η παλιά αμαξωτή οδός
Το φαράγγι διασχίζει ο παλιός αμαξιτός δρόμος που κατασκεύασαν της δεκαετία του 2020 οι κάτοικοι της περιοχής με τα χεριά τους, για την ευκολότερη επικοινωνία τους με τα Χανιά. Ο δρόμος, με τους χαρακτηριστικούς χιλιομετρικούς δείκτες, τα προστατευτικά τοιχία και την Σπινιώτικη Γέφυρα, αποτελεί εξαίσιο δείγμα προβιομηχανικής κατασκευής που χρήζει προστασίας και ανάδειξης. Η γραφική διαδρομή ξεκινάει περίπου 6 χιλιόμετρα πριν την Κάντανο, στη θέση Άναβος επί της επαρχιακής οδού για Χανιά, όπου αρχίζει να κατηφορίζει ο παλιός λιθόστρωτος δρόμος, μέσα σε ένα άγριας ομορφιάς φυσικό τοπίο. Μετά από 2 χιλιόμετρα, ξεχωρίζει το γραφικό εκκλησάκι του Αγίου Ειρηναίου και η Σπινιώτικη Γέφυρα.
H αναθηματική πλάκα στη θέση «Νεροσπηλιός» του φαραγγιού
Συνεχίζοντας η διαδρομή καταλήγει μετά από 5 χιλιόμετρα στα πρώτα σπίτια της Καντάνου και από εκεί στην γραφική πλατεία. Κάθε Ιούνιο πραγματοποιείται μέσα στο φαράγγι ο Αγώνας Δρόμου «Μάχη Φαραγγιού Καντάνου», με συνολική απόσταση 7,7 χιλιόμετρα. Γύρω από την γραφική πλατεία και στους κεντρικούς δρόμους του χωριού, υπάρχουν όμορφες ταβέρνες, που ικανοποιούν κάθε ουρανίσκο, γραφικά καφέ που προσφέρουν στιγμές χαλάρωσης αλλά και ζεστοί ξενώνες.
